Osha voqeaga ham mana yuz yildan otibdi. Aytishga oson. Koinot uchun bir daqiqaday kechgan bolsada, insoniyat kop-azob uqubatlarni boshidan otkazgan davr... Iblis bundan yuz yil avval Maksim Gorkiyning «Hayotning xojayinlari» nomli hikoyasida kelgan edi. Unda «yur men bilan» deb odamga murojaat qilgan va unga «haqiqat manbaalari»ni korsatmoqchi bolgan. Ikkovlari Odam va Iblis qabriston tomon sekin-asta suhbatlashib qadam bosishgan edi. Shunda Iblis Odamga qabrlar oralab borisharkan qorqinchli zulmat bir kechada «Oyoqlaring ostida seni oz izmida saqlayotgan qonunlarining ijodkorlari yotibdi» deb qonun yaratuvchilar albatta bir kun bir uyum tuproq ostiga borishiga ishora qilgan edi. Aslida shunday. Bu haqiqat. Qonun yaratuvchilar ham, qonunga boyin eguvchi- bajaruvchi undan jabrlanuvchilar ham bir kunmas bir kun bir uyum tuproq ostiga borishligi bor gap.

— Mana, siz rayonda yangi odamsiz. Hali qishlog’imizdagilarning hammasi bilan tanishib chiqqaningiz yo’q. Ammo lekin, Ma`piratimni tanib olgan bo’lsangiz kerak. Uni, men sizga aytsam, tanimagan odam yo’q, oblastda. Oblast qayoqda? Butun, O’zbekistonda deyavering. Gazetalardan nomi tushmaydi. Radioda ham ikki gapning birida uni tilga olib turishadi. Kolxoz planni bu yil ham qoyillatib bajaruvdi, muxbirlarning, vakillarning keti uzilmay qoldi. Qani ayting, shunday qiz bilan faxrlanmay bo’ladimi? Kechqurunlari horib-charchab ishdan keladi, topgan-tutganimni oldiga qo’yaman. Bir piyola choyni chala-chulpa ichib, shunday stolning yoniga chuziladi-yu, dong qotadi. Yumuq ko’zlariga, chimirilgan qoshlariga, allanimalarni eslab pichirlagan lablariga qarab dam quvonaman, dam duv etib ko’zimdan yosh keladi.

Urush yillari Kengdalada raislik qilganimda bir qozoq kampir bo’lardi. Bechora yolg’iz edi, bizning uy ishlarini qilardi. O’shanda o’tovda turardik. Sigir bor, ikkita-uchta sovluq bor, shularni sog’ardi. Kir-chirni yuvardi. Ana shu boyoqish «rais» degan so’zni bilmasdi-da, nuqul: «Hukumat opoy...» yo’q, «O’qumat opay», deb chaqirardi meni. Yaznangizniyam «O’qumat og’ay» der edi. U kishi — kolxozning raisi, men Sho’roning raisi edim. Nima balo bo’ldi, men ham qarigandan keyin kattalarni «Hukumat» deydigan bo’ldim.

Xolposhshaning dadasi o’gay onasi bilan bozordan yangi palto, etik olib kelib berishdi. Etik baland qo’njlik, ichi jun, issiq edi. Rangi ham chiroylik, paltosiga o’xshagan och qizil. Ammo palto allambalo edi. Yoqalari keng, tikkatik, qaytarma cho’ntaklari katta. Qizini yangi kiyimda ko’rib, dadasining ko’zlaridan yosh chiqib ketdi. — Ona qizim!.. — dedi u va quchoqlab peshonasidan o’pdi. — Umringiz uzoq bo’lsin, katta qiz bo’lib shunaqa paltolardan qo’sha-qo’sha kiying! — dedi o’gay onasi uning yelkasiga qoqib. — Shunday ko’rdim-u, mahkam yopishdim! Dadangiz ham savdolashib o’tirmadilar, so’raganini berdilar-qo’ydilar. Bo’lmasam boshqalar ilib ketardi!... — Rahmat, —dedi uyalib Xolposhsha va eshik yonidagi tosh oyna oldiga borib o’ziga qaradi.

O`zbekdek o’ziga o’zi g’alva orttirib, o’z qobig’iga o’z ixtiyori bilan o’ralib, kundalik tashvishlarga ko’milib yashaydigan xalq bu olamda tag’in bormi ekan?! Har bir o’zbekning boshida bir dunyo tashvish – dunyo tashvishi: uylanish, o’g’il-qizlarni o’stirib-undirish, ularga sep yig’ish-uy qurish, keyin uzatish-uylantirish, xullas, ish, ish, ish: na huzur, na halovat,na safar, na sayohat, na orom, na farog’at!.. Shunga yarasha... Mayli, hech kim «Mana, fidoyi o’zbek!» deb haykal qo’ymasin. Mayli, minnatdor bo’lib rahmat ham aytmasin. Aqalli yomonotliq qilmay, bir og’izgina «Ey, yashang-e, omon bo’ling-e!» desa ekan!.. «Tuya lo’k-lo’k etadi, ustida karvon o’tadi». Xolbuki tuyaning o’zi ham dunyoning ustuni emas! Lo’killay-lo’killay bu olamdan o’tadi-ketadi kunlardan bir kuni!..

O’z shahrimda turgan vaktimda uning atrofidagi sayilgoh joylarning birisiga o’rtoqlarim bilan sayohat kilishga muvaffaq bo’ldim. Biz o’sha yerni aylanib yurgan vaqtimizda ko’zimizga bir nuroniy, yoshi ham anchaga borib kartayib qolgan, lekin o’zi hali barvasta, tetik suyaklari ham susaymagan, hech bir a’zosi bo’shashmagan va xullas soch oqarishdan boshqa hech qarilik nishonasi bo’lmagan bir chol ko’rindi. Shunda mening u bilan gaplashishga havasim kelib, o’zimdan-o’zim uning pinjiga kirgim va u bilan yaqin bo’lgim kelib qoldi. Keyin o’rtoqlarim bilan unga qarab ravona bo’ldim. Unga yaqinlashgan chog’imizda, u bizdan avval salom berdi va juda dilga yoqar, ma’qul gaplardan gapira boshladi. Gapga kirishib ketibmiz, hatto gap aylanib, uning hol-ahvoli, yoshi, hunari, hattoki uning ismi, nasabi, shahrini bilishgacha ham borib yetdi.

Oxun bu to’g’rida avval ham o’ylagan, bir-ikki marta bormoqchi ham bo’lgan, ammo yuragi dov bermagandi. U beva haqida har xil gaplar yurardi. Nazokatni aytyapti. U ilgari shaharda yashardi. Qishloqda onasi bor. Nazokat har hafta onasinikiga kelib turardi. Har safar har xil odamlar uni o’zlarining yengil mashinalarida olib kelib, olib ketishardi. Shofyorlarning ham ko’pi yaxshi tanirkan. Birga yo’lga chiqib qolgan odamlar aytishadi. Ko’chada ko’rindi deguncha u shofyor ham kabinadan boshini chiqarib: «Nazokat opa, olib ketaymi?», deb ishshayarkan, bu shofyor ham.

Ular oqsoqlanib soyga tomon tushib borardilar. Hamrohlardan biri, oldinda borayotgani toshloq yerda qoqilib gandiraklab ketdi. Ikkalasi ham charchab holdan toygan va tishini-tishlariga qo’yib taqdirga tan berganliklari yuzlaridan ko’rinib turardi — bu uzoq vaqt chekkan qiyinchiliklari oqibati edi. Orqalaridagi qayish bilan tortib bog’langan og’ir yuklari yelkalarini ezardi. Ikkalasida ham bittadan miltiq. Ikkalasi ham bukchayib ko’zlarini yerdan uzmay borardilar. — Qani endi yashirib qo’ygan joyimizdagi o’qlardan hozir ikkitaginasi bo’lsa, — deb qo’ydi ulardan biri. Azbaroyi madorsizlikdan ovozi zaif chiqdi. U judabehafsalalik bilan gapirardi. Toshlarga urilib, ko’piklanib oqayotgan sutdek oppoq suvga endi oyoq bosgan sherigi esa unga hech narsa deb javob bermadi. Ikkinchisi ham sherigi orqasidan suvga tushdi. Suv muzdek sovuq bo’lishiga qaramay ular oyoq kiyimlarini yechmadilar. Suv shu qadar sovuq ediki, oyoqlari barmoqlarigacha uvishib qoldi. Ba`zi joylarda suv tizzadan kelardi. Shunda suv shi-tob bilan urganda, ular o’zlarini tutohnay, gandiraklab ketardilar.

...«Shohsanam» choyxonasi shundoq katta yo’l yoqasidagi quyuq daraxtzor orasida joylashgan. Choyxona yaqin-uzoqqa hil-hil pishib turadigan jizi bilan tanilgan. Yo’lovchilar yoki haydovchilar masofani aytishganida aksar hollarda mo’ljal qilib choyxonani olishardi: — «Shohsanam»gacha ikki soatlik yo’l qoldi... — Yo bo’lmasa: — «Shohsanam»dan chiqqanimizga uch soat bo’ldi... — qabilida. Katta yo’lning doimiy haydovchilariyu yo’lovchilari «Shohsanam»ga tushishganda albatta jiz buyurtma qilishadi. Choyxona yonidagi buloq esa shirin va shifobaxsh suvi bilan mashhur. Balki shu sabablidir, «Shohsanam»ning choyi ham o’zgacha ta`mi bilan ajralib turadi. Xullas, avgust oyoqlay boshlagan kunlarning biri edi.

Markaziy xirurgiya klinikasining bosh vrachi Mirsidiq Jalilov bir haftadan beri Namanganda dam olardi. Shu yerlik hamkasbi, urush yillari bir qismda xizmat qilgan qadrdon oshnasi: "otpuskangni bir gal bizning shaharda o’tkaz, Namangan ham kurort joylardan qolishmay-di", deb chaqirtirib kelgan edi. Mirsidiq do’stining taklifiga rozi bo’lib, yaxshi qilgan ekan, Abduqodir uni qayoqlarga olib bormadi, nimalarni ko’rsatmadi! Kuni-kecha besh-olti kishi bo’lib, istirohat bog’idagi orolchada oshxo’rlik qilishdi. O’yin-kulgi, askiya bilan o’tirish yarim kechagacha cho’zilib ketdi. Kimdir ashula qildi. Shirin ovozi bor ekan, deb Mirsidiq berilib eshitdi. — Yaxshi aytar ekan, — dedi qaytishayotganida. — Ertaga uyga chaqirib, o’zimiz o’tirishsak!

Sovxozning bosh agronomi Nodir Ro’ziqulov majlisdan qattiq tanqid yeb chiqdi. Uyga kelib, o’zi yoqtirmaydigan qaynanasining «hemirisi yo’q ekspeditori ham yangi uchastka qurib olyapti, yer bo’lsa sizni qo’lingizda» degan gapini eshitib: «Mening bo’lgan turganim shu. Chidamasangiz qizingizni olib ketavering!» — dedi. Xotini ham shuni kutib turganday qizchasini ko’tarib, onasiga ergashdi. Nodir ko’chaga chiqib, o’zini qopmoqchi bo’lgan qo’shnisining itiga kesak otgan edi, itga qattiq tegdi shekilli, u shunday vang’illab qochdiki, endi ko’knori ichib, boshiga choponini tortayotgan bangi qo’shnigor kayfi uchib, darrov devordan qaradi. Nodirni ko’rib nima gapligini so’radi. Nodir aybini bo’yniga olgan edi, u: «Hayf sizga-ey, xo’jayin, kuchingiz shu tilsiz maxluqqa yetdimi! Kuchingiz juda oshib, qo’lingiz qichiyottan bo’lsa, sekin meni chaqirmaysizmi!» deb, Nodirning ta`bini tirriq qildi, buyam yetmaganday, itini ayvonga chaqirib, unga shunday baqirdiki...

Boqqa kirsam, Stalinning haykalini buzishyapti... Shunday bir kuz kuni edi. Oltmish oltinchi yilmi-ettinchimidi — aniq aytolmayman. Xullas, egnimda mana shu kalominka kitel, mana bu «Za otvagu» ham — ko’krakda; choy ichgani kirgandim-da boqqa. Eslaysizmi, qanday soya-salqin joy edi! O’riklari pishib, to’kilib yotardi. Ha, apteka qurib, rasvosini chiqarishdi. Hozir park shahardan chetda: birov bormaydi... Stalinning haykalini eslang! Baland supada oppoq bo’lib turardi. Shinel ham, mo’ylov ham bir yarashgan. Kitelini ham hech mahal egnidan tashlamagan ekan. Boqqa kirdim. Choyxonadagi odamlar har yoqqa sochilib-javdirab turishipti. Haykalning poyida ijroqo’m raisi Bo’taev bilan muzeyning direktori Xoliqberdiev! Dohiyning poyida karlik bo’lib turishipti. Shunda haykalning orqasidan Qulmuhammad jo’ram, frontovik oshnam, chiqib keldi-da:

Qrim yo’llarida bo’lganmisiz? Qator tizma tog’lar orasidan o’tgan past-baland bu yo’llar kishining bahri dilini ochadi. Yo’lning ikki betidagi qoramtir, oq, qizil daraxtlarning tanga-tanga barglari iliq quyosh nuridan marvariddek tovlanadi. Olisda esa, ufqqa tutashgan zangori dengiz... O’tgan yili shu tomonga yo’lim tushib qoldi. Tumshug’ini dengizga cho’zib turgan Ayiqtoqqa yetganimizda shofyor, shu yerlik yigit, menga tog’ning cho’qqisini ko’rsatdi. Cho’qqida qaqqayib turgan bir daraxtdan boshqa hech narsa ko’rmadim. — Yaxshilab qarang, — dedi shofyor beparvolik bilan. — Daraxtning pastida hech narsa ko’rmayapsizmi?

Qobil boboning ikki nabirasi Shavkat bilan Shuhrat qo`shni xonada o`ynab o`tirishar edi. Nima bo`ldi-yu, ikkovlari bahslashib qolishdi. Shavkat yugurib bobosining oldiga chiqdi-da: – Bobo, bobo! Kim odobli, menmi yoki Shuhratmi? – deb so`radi. Qobil bobo hovliga chiqmoqchi bo`lib turgan edi. Uning kumush halqa qadalgan hassasi Shavkat bilan Shuhrat o`ynab o`tirgan uyda edi. – O`g`lim, avval mening hassamni keltirib ber, keyin men o`ylab javob beraman, – dedi nabirasiga. – Yo`q, avval aytasiz! – oyoqlari bilan yerni tepib turib oldi Shavkat. – Axir, o`ylab ko`rish kerak-da, – dedi Qobil bobo. – Unda hassangizni keltirib bermayman, – Shavkat qaysarlik bilan polga o`tirib oldi. – Keltirib bermayman.

Mamat molxonasining tomiga loy qordi. Yaxshilab suvab qo’ymasa bo’lmaydi. Tomning sog’ joyi qolmagan. Sal yomg’ir shivalaguday bo’ldi degancha, ikki kecha-kunduz tomchi tomib yotadi. Bir yo’lini qilib, yozga chiqib olishdi. U bo’ldi-bu bo’ldi, qarashsa, kuz ham kelib qolyapti. Xotini qo’ymadi. Har qalay, xotinlarning ham boriga shukr. Ba`zida to’g’ri, ba`zida noto’g’ri gapni aytib, erlarini yo’lga solib turishadi. Mamatning o’zi sal dangasaroq. Hovlida biron ish chiqadigan bo’lsa, darrov otiga minib, bedazorga borishim kerak, brigadir aytgan, deb jo’nab qoladi. Shunaqa bo’lgandan keyin uni hal qil, buni hal qil, deb turgan xotinga ham rahmat.

Men tug’ildim go’zal voha — Gul vodiysi qo’ynida, quloq soling, so’zlab beray bu vodiy qissasini. So’zlab beray, nega bu yurt Gul vodiysi atalmish. 2 Botir Demir yo’lga tushdi tengqurlari qatori. Yo’lga tushdi jang qilish-chun Rodopi tog’larida. Uyda qoldi o’n to’rt kunlik oydek go’zal qaylig’i, uyda qoldi chimildikdan kecha chiqqan Lyudmila. 3 Kunlar o’tdi, o’n kun o’tdi, oy ham o’tdi pildirab, Lyudmilaning ko’zi yo’lda, eri ketgan tomonda. Xayolida ming xil fikr, ming xil reja, orzular... Lekin, do’stlar, kuchli ekan ayriliqning alami — o’zi sezmay Lyudmilaning rangi bo’ldi za`faron, kulib turgan ko’zlarini g’am pardasi qop-ladi. Yana qancha kunlar o’tdi, yil ham o’tdi pildirab, botir Demir otryadidan xabar bo’lmadi sira. G’amga to’ldi butun qishloq, g’amga to’ldi Lyudmila. Erta tongdan ko’zi yo’lda, eri ketgan tomonda, o’zi sezmay, gohi-gohi ko’ziga yosh keladi. Xayoliga endi kirmas ming xil reja, orzular... Xayolida bitta fikr, omonmi yostiqdoshi? Omonmi pahlavoni, sevgiga intizori?

Men tez-tez Toshkentga kelib turaman. Har kelganimda u menga o’zgacha, yangi bir shaharday tuyuladi. Har kelganimda hali men bilmagan, yoki bila olmagan go’zalligini ko’z-ko’z qiladi, saxiy bag’rini keng ochib, olis yo’ldan kelgan farzandini quchog’iga olayotgan otaday, meni mehr va tabassum bilan qarshilaydi. Bu mehr va tabassumni men olov taftli quyoshning serbarg daraxtlar orasidan tushib turgan nayza nurlarida, iliq shabada o’ynatib turgan kosadek-kosadek atirgullarning yoqimli hidlarida his qilaman. Qanchalik zarur bo’lmasin, ishimni tashlab, kamalak tus skameykalarda bir daqiqa bo’lsa ham o’tirgim, xuddi shunday kamalak tus yo’lovchilarga qarab xayol surgim keladi. Ko’pincha shunday qilaman ham. Xiyobondagi bir-biriga tutash uch favvora yoniga o’tirib, atrofni tomosha qilaman. Xiyobon kunduz ham, tun ham tinch, osoyishta. Shu yerda hamma narsa sehrli olam og’ushida. Daraxtlarnnig ko’pligi yo xiyobonning o’ziga xos fizilatimi — yo’lovchilar shu yerga kirganda yarim ovozda gaplashadilar, yarim ovozda kuladilar,

Esimda bor, gimnaziyaning beshinchi yoki oltinchi sinfida o’qib yurgan kezlarimda Don oblastidagi Bolshaya Krepka qishlog’idan bobom bilan birga Rostov-Donga ketayotgan edim. Avgust oyining jazirama, tinka-madorni qurituvchi diqqi nafas kunlaridai biri edi. Kun qizig’idan, quruq va issiq garmseldan hamda qarshidan urib turgan chang-to’zondan ko’z ochib bo’lmas, tomoq qaqrardi; yon-veringga qaraging ham, gapirging ham, o’ylaging ham kelmasdi; shuning uchun ham, mudrab borayotgan ukrain aravakash Karpo otlarga «chu» deb qamchi o’ynatgan paytda qamchisi furajkamga tegib ketganda ham norozilik bildirmadim, miq etmadim, faqat mudrashdan ko’zimni ochib, chang-to’zon orasida qishloq ko’rinmasmikan? deb olislarga ma’yuslik bilan qarardim. Otlarga yem berib olish uchun Baxchi-Salax degan bir katta arman qishlog’ida, bobomning boy arman oshnasinikida to’xtadik. Men umrimda bu armandan ko’ra beo’xshov g’alati odamni ko’rmaganman. Shunday bir odamni o’zingiz tasavvur qiling, sochi qirtishlab olingan kichkina bosh, qalin, uzun qoshlari pastga osilib tushgan, to’ti burun, oppoq uzun mo’ylov, katta og’zida gilos yog’ochidan qilingan uzun trubka cho’chchaygan; mana shu bosh, ajib bir kiyim bilan o’ralgan qotma, bukchaygan tanaga farosatsizlik bilan yopishtirilgan; bu odam egniga kalta qizil kamzil, ko’k keng chalvor kiygan; bu jussa oyoqlarini kerib, tuflilarini shaqirlatib yurardi, gapirganda ham og’zidagi trubkasini olmas, o’zini g’irt armancha qiyofada tutardi: tishining oqini ko’rsatmas, ko’zlarini ola-kula qilib qarab va mehmonlariga mumkin qadar kamroq e’tibor berishga urinardi.

Kuprivshitsa voqeasi qo’shiq bo’lsa arziydi, ruxsat eting, kuylab beray, qoyil qoling eshitib... 2 Besh bor qo’ldan-qo’lga o’tdi uzoq yili bu qishloq, yuzlab bolgar halok bo’ldi, qancha-qancha uy yondi, dalalarda kishnar edi egasiz qolgan otlar, buruqsagan o’t ichida yetimlar yig’lar edi. 3 Oltinchi bor hujum qildi dushman yana kuch to’plab, tog’ ichiga yashirindi — chorasiz isyonkorlar. So’nggi marta nazar soldi qishloq tomon Bay Krum, beixtiyor ko’z yoshlandi, lablar nedir so’zladi. Kim biladi ne dedi u? Reja tuzdi nelarga?! Balki qasam ichgandir u, yana qaytib kelishga, qonxo’r dushman kallasini nayzasiga ilishga! Balki o’ylar uyda qolgan ikki arzandasini. Uyda qolgan Liliana, Xristoni ezilib! — Ataman, — der allakim. — Bo’ldi, endi ketaylik. — Bo’ldi, — dedi ko’krak kerib bizning jasur Bay Krum. — Ketsak ketdik, ammo bilki, qaytishimiz muqarrar!

Obidjon akaning oltmish yilligiga atab berilgan ziyofat kutilgandan ham yaxshi o’tdi. Avvalo aytilgan odamlarning hammasi keldi. Buyurilgan ovqatlar hammaga manzur bo’ldi. Mashshoqlarning ikkala to’pi ham kecha oxirigacha xizmat qildi. Maqtovlar-chi! Obidjon akaning o’zi sha`niga aytilgan gaplardan quvonib, g’ururlanib o’tirdi. Ziyofatga ajoyib joy tanlanganini aytmaysizmi? Anhor labiga tushgan peshayvonli choyxona oromijon joy ekan. Buning ustiga sovg’a-salomlar ham ziyofatga yarasha bo’ldi. Ko’pchilik konvert tutqazdi. So’ng Obidjon aka xotini Zaynabxon jlan yarim kechagacha shu konvertlarni ochib, ko’rishdi. O’n ming so’mlik konvert chiqmadi, hisob. Ko’pchilik qirq-ellik mingdan solibdi. Hammasi tag’in tahi buzilmagan besh ming, o’n minglik qog’ozlar.