1 Kimning ovozi bu? Kim kuylayapti? Bulbulmikan sayrayotgan? Sa`vamikan? Bulbul emas sayrayotgan, sa`va emas, Bay Vasilning go’zal qizi — Atina bu! 2 Bay Vasilni o’ldirishdi. Qoratog’ etagida, makkor yovning o’ntasiga bas keldi u bir o’zi. O’n birinchi yov tashlanib qilich sanchdi bag’riga... Yetti yoshli o’g’li Ilcho, go’zal qizi Atina yolg’iz uyda yolg’iz qoldi, yetim qoldi ikkisi.

Bu — bo’lar-bo’lmasga javrayveradigan eri, kunda-kunaro «chaqib» turmasa ko’ngli joyiga tushmaydi. Zulxumor ayvonda bosar-tusarini bilmay bobillayotgan erining nojoiz gapi uchun xontaxta atrofiga cho’kka tushgan bolalardan uzr so’ragan bo’ldi: — Sizlar xafa bo’lmangizlar, erkak odam shunaqa... gapirib turadi-da. Diqqatingizni bir joyga jamlab, mana bu tenglamani men kelguncha yechib turingizlar! — Qanaqa xotinsan o’zi? Ertayu kech birovlarning bollari uchun joning halak, senga haykal qo’yarmidi bular? O’zingni bolalaring bilan ishing ham yo’q, shunaqayam bo’ladimi? Qara, anavi mahmadonalaring daraxtdagi g’o’ralarni abgor qilyapti.

Martning oxirgi kunlari. Ko’k yuzida suzib yurgan bulut parchalari oftobni bir zumda yuz ko’yga solyapti. Oftob har safar bulut ostiga kirib chiqqanida, bahor kelganidan bexabar hanuz g’aflatda yotgan o’t-o’lanni, qurt-qumursqani uyg’otgan, avvalgidan ham yorug’roq, avvalgidan ham issiqroq shu`la sochayotganday tuyuladi. Kasalxonaga yaqinda tushgan Mirrahimov, jikkakkina kishi, o’ziga juda ham katta ko’k xalatga burkanib, yengchadan boshini chiqarib turgan sichqondek derazadan ko’chaga qarab o’tirgan edi, birdan tutaqib ketdi: shunday havo bo’lsa-yu, oyoq-qo’li butun odam ko’chaga chiqolmay, derazadan mo’ralab o’tirsa!..

Otamizning o`lganiga anchagina yil o`tib ketdi. Bu yil - o`n yettinchi yilning ko`klamida onamizdan ham ajralib, shum yetim bo`lib qoldik. Biz to`rt yetimdan xabar olib turishga katta onam - onamning onalari Roqiyabibi kelib turibdilar. Bu kishini biz erkalab «qora buvi» deb ataymiz. Oqshomlari buvim boshliq hammamiz oldi ochiq ayvonda uvunto`da ko`rpa-yostiqlarga o`ralib, bittagina O`ratepaning kir ip sholchasi ustida uxlaymiz. Sentabr oylarining oxiri, ilk kuz oqshomlaridan biri edi. Havo anchagina salqin. Biz yetimlar bir-birimizning pinjimizga tiqilib, bir-birimizni isitib uyquga ketganmiz. Oatorda eng so`nggi bo`lib, ona chumchuqday qora buvim yotardilar, u kishi saksondan oshib ketgan, noskash kampir edilar.

Uni birinchi marta sakkiz yilcha burun ko’rdim. Hali chilla kirmagan yoz kunlarining biri edi. Nonushtadan so’ng odatim bo’yicha o’z xonamga o’tib, yozuv stoli yoniga endi o’tiray, deb turganimda, temir darvozamizni kimdir taqillatib qoldi.

Ellik to’rtinchi yili Saidaxondan bir xat oldim. Unda avval ham xat yuborganini aytgan edi. «Bilmadim, bu yuborayotganim xatmi, hikoyami yo boshimdan o’tgan savdolarmi? O`qigan bo’lsangiz, o’zingiz biron nima deb nomlarsiz...» Saidaxon aytgan o’sha xat menga yetib kelmagandi. «Boshimdan o’tgan savdolar» deganidan xat yetib kelmagani ayon bo’ldi. Qaytib keldim. Saidaxon bilan diydor ko’rishdik. Bir kuni u o’sha xatdan gap boshladi. Olmaganimni aytdim. — Xatda ancha gap bor edi. Nimalar yozganimni hozir aytib berolmayman. Uyma-uy ko’chib yurganimdan xatning qoralamasi ham yo’qolib ketgan. Afsus, yuragimdagi 6utun dard-hasratlarimni qog’ozga to’kib, ko’nglimni bo’shatib olgan edim...

Tog’ cho’qqisi uzra otilib chiqayotgan buloqning havasni keltiradigan zilol suvi shiddat bilan pastga enar, uning tomchilari quyuq va bo’liq maysalarga, barglariga, gullariga osilib olishardi-da, so’ngra quyosh nurlarida ajib tovlanib, xohlaganicha o’zlarini ranglantirmoqda edilar. Maftunkor gullar bargining o’rtasiga qo’ngan ¬asalari ularni urug’lantirish evaziga shirasini so’rish bilan band. O’z «ishi»ni mohirona bajarib, manzili tomon zuvillab uchayotgan asalaridan minnatdor gul yaproqlari goho chapga, goho o’ngga tebranishadi. Asalari qo’nmagan gullar esa shabadadan kuch olishib, sheriklari poyasiga suykalishadi, ularni tabriklashadi, qut-baraka tilashadi.

Huv anavi do’nglikdagi maysazorga bir qo’y bilan echki bog’lab qo’yilibdi. Echkining ikki uloqchasi dikir-dikir sakraydi. Qo’yning ham qo’zichasi bor. Uloqchalar bilan yayrab, yugurishib yuribdi. Shunchayam do’mboqki... Sakrashganini, yayrashganini ko’rib, ular bilan birga o’ynagisi keladi kishining... Bir mahal nimayam bo’ldi-yu, o’ynashibmi yo talashibmi, qo’zichoq uloqcha bilan kalla qo’yisha ketdi. Ona qo’y «bo’ldi, sho’xlik qilma», deganday ma`rab qo’ydi. Qo’zichoq esa parvo qilmadi. Ona echki ham maysadan boshini ko’tarmay me-meladi. Bolachalar yana hazillarini qo’yishmadi. Shunda qo’y cho’zib ma`radi. Bolasiga intildi. Lekin bo’ynida arqon -qo’ymas edi. Qo’zichoqni ikki uloq o’rtaga olib, goh unisi, goh bunisi turtar, uni ranjitardi. Ona qo’y chidab turolmadi. U yer depsinib bolasini «odobsizlar» ozoridan qutqarishga intildi...

Rohat buvi kattakon qora pechkaning eshigini ochib oyog’ini tovlayotgan edi, deraza ostida ko’zoynak taqib nevarasining yirtilgan kitobini yelimlayotgan choli urishib berdi: — Seni pechkaga o’rgatib bo’lmadi-bo’lmadi... Nima, polni o’yib, sandal qilib beraymi? Pechka deganning eshigini ochdingmi, ko’mir osmonni isitadi deyaver!..

Yelkasiga paxtalik nimcha tashlagan dotsent Obidovich, yonib bo’lgan o’t cho’g’ida ko’milgan kartoshkalarni uchi qorayib kuygan kosov bilan kavlab, tinmay sigareta chekadi. Cho’g’ taftidan yuzlari qizarib ketgan bu salobatli, katta odamning qarshisida iymanib, oriq qo’llarini qovushtirib, yigirma yoshlardagi mo’ylovli yigit — Raximjonov o’tiribdi. Hamisha talabalar davrasida bo’ladigan Obidovichning bugun yolg’iz, munis o’tirishi Rahimjonovni ajablantirdi. Peshonasi tirishib, ustma-ust sigareta chekayotganlarini ko’rib esa domlaning kayfiyati yomon, juda yomon, degan xulosaga keldi. U, Obidovichning oldida tortinib, ko’zlarini pirpiratib, qobig’i qorayib kuyayotgan kartoshkalarga tikilib o’tirdi. Obidovich har qancha chekmasin, bari-bir kechadan buyon kiynayotgan tuyg’ulardan qutulolmadi. Eh, hayot berahmdir, berahm, dedi ichida.. O`ziga, qolaversa, Rahimjonovga zavq bag’ishlaydigan biror qiziq gap o’yladi, topolmadi.

Savri xola xiyobondan bitta-bitta yurib borardi, shoshmasdi. Shoshib nima qiladi? Uyda bolalari yig’layaptimi yo bironta ishi chala qolyaptimi? Hamma ishi joyida, bolalar yo’q. Bolalarni Xudo unga ko’p ko’rgan. Nima qiladi shoshib? Innaykeyin, hali kun erta. Oftob endi ikki terak bo’yi ko’tarildi. Ertalabki muzdek shabada hali iligani yo’q, lekin tafti bosilgan, etni junjitmaydi. Shudring tushgan yaproqlarning uchlarida munchoqdek-munchoqdek kumush isirg’alar paydo bo’libdi. Oftob ko’p qiziq narsa-da. U bo’lmaganda shu isirg’alar bo’larmidi?! Qushlar ham gala-gala bo’lib oftobda daraxtlarga yopishib olibdi. Ilgari yo’lning ustida kam ko’rinardi, chug’ur-chug’urlar xiyobonning pastki tomonlaridan eshitilardi. Mana endi bu yoqda, ochikda. Odamlar ham shunday. Daraxt soyasidan qochib yurishibdi. Xiyobonda odam kam. Hamma ishda. Borlari bozor-o’char qilib yurganlar, yo bo’lmasa unga o’xshab ishdan qaytayotganlar. Lekin u o’zining ishlaganligini sezmasdi. Ishlagan odam charchaydi, madori quriydi. Uning sira madori qurimaydi. Tag’in kampir narsa. Uch kam yetmishga kirdi.

...Boyxon bu kunni ilhaq kutgan edi. Uzoq dashtda uloqib qolgan, iror o’tkinchi ulov sharpasiga umidvor ko’z tikkan yo’lovchidan u ham shu kunga mushtoq edi. Boyxon tanasi taram-taram bo’lib ketgan daraxtga behol suyanib, chuqur-chuqur nafas oldi. Kulrang qorong’ulikka cho’mib borayotgan katta-kichik daraxtlar, baland-u past imoratlar, keng yo’lda g’iz-g’iz o’tib qaytayotgan mashinalar ko’z o’ngida betinim chayqalardi. Oyoqlari ostida bo’sh-bo’sh aroq shishalari, kolbasa burdalari-yu g’ijimlangan qog’oz parchalari sochilib yotardi.

U raisning xonasidan chiqib, bolalarga qand-qurs olay, deb do’konga kirdi. «Ha, Ahmadboy, rais yo’qlabdilarmi?» «Yo’qlabdilar, kurortga yuboraman, deyaptilar». Bor gap shu Traktorchi buni do’kon ostonasida eshitdi. Traktorining motori odatdagidek o’chirilmagan edi, o’tirdi-yu, g’izillatdi. Uyiga hash-pash demay yetib bordi. Yangilikni xotiniga aytdi. Bu gap ko’chaga yugurayotgan o’g’lining qulog’iga ilindi. U ko’chaga chiqib, Samadga duch keldi. «Hey, Samad, otang kurortga borarkan», dedi. Samad esa uyiga qarab uchdi.

Odamlarni faqat tirikchilik uchun harakat qiladi, deb o’ylaydigan kishilar ularning tirikchilik g’amidan yuksakroq tashvishlari ham borligini tushunmaydilar. Yo buning aksi: o’sha yuksakroq tashvishdagi odamlar faqat tirikchilik g’amida yurganlarga qandaydir past nazar bilan qaraydilar. Sovxoz direktorining kabinetiga maktab tabiiyot o’qituvchisi Ehson E`tiborov kirib keldi. Salom berib, sovqotgan qo’llarini bir-biriga ishqalaganicha, devor pech yonidagi stulga o’tirdi: — O`rtoq Eshquvvatov, oldingizga bir iltimos bilan keldim. Eshquvvatov telefon trubkasini joyiga qo’yib, ustarada qirtishlab olingan boshini kafti bilan siladi. O`mrovini stol qirrasiga qo’yib: — Xo’sh, xizmat? — dedi.

U juda oriq, o’zi sariq bo’lgani uchun siyraklashib qolgan sochlariyam sarg’ish. Qachonlardir yaxshigina she`rlar yozib, endi rasmiy ishlar girdobiga tushib, nazmiy tuyg’ulari so’nib qolgan. Sal engashib, ohista-ohista, nimalarnidir o’ylab, xafaqon kasali bilan og’rib yuradi. Xafaqon kasaliga yo’liqqandan buyon ichmaydi, chekmaydi. So’zlaganda ovozi og’ir kasallarnikiday nimjon, xasta chiqib, diqqat qilmagan odam yaqinida bo’lsayam eshitmaydi. Kulganda tishlari ko’rinmasligi uchun lablarini lablariga shunday qattiq bosadiki, qo’y ko’zlari yumilay-yumilay deb, yuzlari qizarib ketadi...

Yoz oxirlab, avgust oyoq uzatdi. Kuz shamollari esa boshladi. Tong havosi salqin tortdi... Kamina mehnat ta`tiliga chiqdim. Avvaldan o’ylab qo’ygan rejani amalga oshirishga fursat yetdi. Xorazmga ketaman! ...Vokzal menda hamisha ayricha tavsurot uyg’otadi. Gavjum zalning tirband o’rindiqlaridagi yo’lovchilarni kutish daqiqalariga tutashgan ko’rinmas bir rishta bog’lab turadi, go’yo. Temir izga poezd qo’yilishi hamona vokzal sahnida besaranjom olomon to’lqini paydo bo’ladi. Kim-kimga uringan, kim-kimga suringan. Hamma o’zini vagonlarga uradi. Hamma manziliga shoshiladi. Hozirgina bo’shab qolgan o’rindiqlarni esa yo’lovchilarning boshqa oqimi band etadi. Vokzalda hech qachon o’rindiqlar bo’shab qolmaydi — birov ketadi, boshqa birov keladi. Inson hayoti ham shunday; maqsad-muddaongni aniqlab manzilga intilmasang, bir joyda uzoq qolib ketasan, boshqalarga halal berasan. Vokzalning hayotdan afzal jihati bor; shohu gado, boyu kambag’al bir maqomda — yo’lovchi! Bor-yo’g’i ular poezdni kutmoqda. Hayotda esa... hayotda kishilar tabaqalashadi, ular vaqti soati yetgach umr poezdi kelib olib ketishlarini sezsalarda, hayot vokzalidan odamiylik chiptalarini xarid qilishni unutadilar.

Zemstvo vrachi Grigoriy Ivanovich Ovchinnikov o’ttiz besh yoshlarga borgan ozg’in va asabiy kishi bo’lib, o’rtoqlari orasida o’zining meditsina statistikasi bobidagi andak ishlari va «maishiy masala» deb atalgan narsaga mukkasidan ketganligi bilan mashhur edi. Bir kuni u ertalab palatalarni obxod qila boshladi. Vrach orqasidan, odatdagidek uning feldsheri, keksayib qolgan, yuzlari lo’ppi, moylangan sochlari silliq taralgan, qulog’iga zirak taqqan Mixail Zaxarovich ergashib borardi.

Eski darvozaning g’ijirlashi ayvondagi so’rida kitob o’qib yotgan yigitning diqqatini bo’ldi. Yo’lakda kalta xonatlas ko’ylakli, timqora sochlari yelkasiga yoyilgan, ko’hlikkina qiz turar edi. U mehmon hurmati uchun o’rnidan qo’zg’algan yigitning xushqomat jussasiga bir zum tikilib qoldi. — Salom! — Vaalaykum assalom. — Yigit ayvondan tushib, notanish qizni so’riga taklif etdi. — Qani... Qiz mezbonning ko’ziga tik boqib: — Rahmat, — dedi. — Men... haligi... folklor ekspeditsiyasidanman. Xabaringiz bordir? Tog’ bag’ridagi bu kichik qishloqqa Toshkentdan filolog studentlar ekspeditsiyasi kelgan edi. Yigit bosh irg’adi. — Shunga... eskicha qo’shiqmi, ertakmi biladigan kishi bo’lsa...

N. viloyatidagi «Drujba» degan sovxozda rasm chizib, bo’yoqchilik ham qilardim. Tirikchilik-da, aka. Qishloqning bir chetida muzey bor edi: xo’jalikning tarixi, ya`ni yutuqlari aks ettirilgan. O’shaning bir hujrasida yotib turardim. Manzara yaxshi, lekin yonimizda bir xavfli tepalik bor, uning bir yoni kuyib ketgan — o’t o’smas edi. Tepalikning u yog’ida dahshatli bir ko’l yastanib yotibdi. Qadimda Ko’k ko’l deyilgan, hozir esa Qora ko’l deyishadi. Tog’ etagidagi kimyo zavodidan chiqqan oqava-yuvindi suvlar qo’yib yuborilgan: ko’lda suv emas, eritilgan qora mum bordek yaltirab yotardi. O’lay agar, ustidan shundoq yurib ketish mumkinday. Qaysidir yili yog’in ko’p bo’lib ko’l toshganda, bir ariq suv oqib chiqqan-u haligi yonbag’irdan pastga engan. O’shaning o’rnidan giyoh unmas edi: kuyib ketgan-da! Keyin tuprog’ini har qancha qirtishlab tashlasalar ham o’nglanmagan. He, o’sha kezlar ko’p mollar ham qirilib ketgan ekan...

Bu daftarni men to’qimachilarning madaniyat saroyi oldidagi xiyobondan topib oldim. Bolalarning qishqi ta`tili boshlangan payt edi. Shaharning barcha maydonlaridagi kabi to’qimachilar xiyobonida ham katta archa o’rnatilib, xilma-xil o’yinchoqlar bilan bezatilgan. Ertadan-kechgacha atrofidan bolalar arimaydi. Hatto, kechqurun ishdan qaytayotganimda ham odam bo’yi keladigan Qorboboning ko’m-ko’k ko’zlariga, rango-rang chiroklarga mahliyo bo’lib turgan bolalarni ko’raman.