— Oy borib, omon kel, bolam. Sendan boshqa suyanchig’im yo’q... — Umar aka o’g’li Ummatning ko’ksiga peshanasini ishqab-ishqab yig’lar, Hosila opa uning yelkalarini silab-siypar edi. — Ena! Ota deyman! Urushga ketayotganim yo’q-ku, kelaman! — derdi Ummat g’ashlanib va allanechuk quvonib. — O, bolam, meni!.. — Tez-tez xat yoz

Ey Misrning tangrisi, Nilning malikasi Kileo’patra! Oydin kechalarda, sirli Nilning bo’ylarida uzun etaklaringni maysalar, gullar ustidan sudrab yurub yangi ochilg’on vafo hidli nilufar chechagi uzubsan. O’zingni yelpib turg’u¬chi qulg’a chechakning fazilatlaridan gapirganingni eshitdim: «Bu gul suvda o’sib, suvda yetishib, yana suvda bitadir», — deding. Bilaman, tengsiz qiz, bilaman. Nil suvi bilan o’sgan nilufarni qancha maqtasang ham ozdir. Mening bag’rimda-da sevgi hidli bir nilufar o’smakdadir. Uni suvlab o’sdirgan, yetishdirib turg’on narsa menim «niliy» ko’zlarimning yoshidir. Ne achchig’, ne zahar, ne totlig’ — to’yub bo’lmas toti bordir uning!

Ey Misrning tangrisi, Nilning malikasi Kileo’patra! Oydin kechalarda, sirli Nilning bo’ylarida uzun etaklaringni maysalar, gullar ustidan sudrab yurub yangi ochilg’on vafo hidli nilufar chechagi uzubsan. O’zingni yelpib turg’u¬chi qulg’a chechakning fazilatlaridan gapirganingni eshitdim: «Bu gul suvda o’sib, suvda yetishib, yana suvda bitadir», — deding. Bilaman, tengsiz qiz, bilaman. Nil suvi bilan o’sgan nilufarni qancha maqtasang ham ozdir. Mening bag’rimda-da sevgi hidli bir nilufar o’smakdadir. Uni suvlab o’sdirgan, yetishdirib turg’on narsa menim «niliy» ko’zlarimning yoshidir. Ne achchig’, ne zahar, ne totlig’ — to’yub bo’lmas toti bordir uning!

Bir-birini taniganiga uch kun bo’lmasdanoq turmush qurishga va’dalashib qo’yishibdi. Bo’lg’usi kelin durustgina oilaning qizi bo’lib, ota-onasi juda nozikta’b odamlar ekan. Shuning uchun ham qiz yigitga: — Uyimizga borib, chol-kampirdan ham rozilik olmasang bo’lmaydi, — debdi. Kuyov to’rani so’rasangiz, o’zi juda mo’min-qobil yigit, bir gapni ikki qilgisi kelmaydi, iloji boricha birovning ko’nglini ranjitmasam, deydi. Shunga ko’ra u: — Juda soz, ertagayoq uyingga borib, otangdan to’yga ruxsat olaman, — deb qizni xotirjam qilibdi. Qiz voqeani onasiga aytibdi. Onasi ham bor gapni oqizmay-tomizmay eriga yetkazibdi. Xullas, ikkovi ertasigayoq kuyov bilan uni ichkari olishibdi. Hammalari birgalikda qahva ichishibdi, allavaqtgacha uyoq-buyoqdan gaplashib o’tirishibdi. Ana gapiradi, mana gapiradi, deb chol-kampir rosa kutibdi, lekin yigit sira to’ydan og’iz ochmasmish. Buning ustiga ketishni ham o’ylamasmish. Kech kirib, qorong’i tushibdi. Kechki ovqatni ham baham ko’rishibdi. Ketidan yana qahva ichishibdi. Bo’lg’usi kuyov hamon churq etmasmish. Og’iz poylash bilan vaqt allamahal bo’libdi, yarim kechada mehmonni haydab bo’larmidi? Noiloj unga joy solib: — Narigi xonaga o’ta qoling, marhamat o’rningiz tayyor, — deyishibdi.

G’ani aka ishshayib, g’ijjakka tikildi. Kamonni oldi-da, g’iyqillatib chala ketdi. Bu — eski kuy edi. Mashshoq va xonandalar bu kuyga allaqachon tahrir kiritgan, lekin G’ani aka undan voz kechmas, chalar, bu esa eshituvchilarga yoqmas edi. Shuning uchun G’ani aka goho xafa ham bo’lar, o’kinar, lekin yana... o’z bilganidan qolmasdi... U g’iyqillatib chala boshladi. Uning ro’parasida turgan mehmon yigitlar soy tarafga ketishdi; oppoq toshloqdan o’tib, ko’pirib oqayotgan suvga yetishdi. Yechinib, suvga tushishdi va bir-birlariga suv sachratib, cho’mila boshlashdi.

Sobirova opa o’n sakkiz yoshida mansabdor bo’ldi. O’shanda u yozuvni zo’rg’a o’qiy olardi. Keyinchalik Toshkentda partiya kadrlari tayyorlash kursida olti oy tahsil ko’rib keldi. Bor-yo’q olgan bilimi shu bo’ldi. Uning dastxati nihoyatda xunuk va serxato bo’lar, uni hech kim tuzatmas edi. Biroq bu orada opa ko’p martabali lavozimlarda ishladi. Artelning raisi ham, raykomning ikkinchi sekretari ham bo’ldi. Urush yillarida ota-onasiz bolalar uyida direktor bo’lgani holda, tarbiyachilik ham qildi. Ko’pgina hukumat mukofotlari va yorliqlari ham oldi. Nihoyat, yoshi ellikka yetib, unga pensiya tayinlandi, so’ng uni raykom ishdan bo’shatdi. Opa hali ishlashga qurbi yetishini aytib rad etdi, lekin ular unashmadi. Ishlab turgan o’rni — lesxoz boshlig’i qilib qishloq xo’jaligi institutini bitirib kelgan qizchani qo’yganlaridan keyin opa gap nimadaligini tushundi. Bir necha kun alamini yutib yurdi-da, yana raykomga kirib, joyini so’radi. — Opa, siz... — dedi raykom sekretari, — qiynalasiz endi. — Qiynalmayman. Men o’n bir yil shu ishda ishladim. Hammasini bilaman! — dedi Sobirova. — Yengilroq bir ish bersak-chi, — degan edi sekretar, opa xafa bo’lib ketdi. — Men hali holdan toyganim yo’q. Keksayganim ham yo’q. Nega yengil ishni qilar ekanman?!

...Quyosh ayni tikkaga kelgan. Undan taralayotgan nurlar qum zarralarini ayovsiz qizitardi. Qum barxanlari orasida horg’in o’rmalayotgan tuyalar ustida chayqalib ketayotgan ahli karvon yuzlarini oq surp matolar bilan yopib olishgan bo’lsalar ham o’zlarini tandir ichida turgandek his qilmoqda edilar. Ayniqsa, bugun qilt etgan shabadani ham yutgan quyosh zabtiga olib, go’yo karvonning bardoshini sinamoqchiday, pastga qarab hech og’ay demas, buning ustiga, karvonning yurishi ham unmayotgandi.

Qosimjon mashinada xotinini bir aylantirmoqchi bo’lib turganda, eshik taqillab qoldi. Chiqsa singlisi bilan kuyovi. Aka-singil o’rtasida andak gap qochganidan ular anchadan beri ko’rishishmagan edi. Qosimjon katta boshini kichik qilib yo’qlab borolmadi, singlisi har qalay ayol kishi emasmi, o’zi eshik qoqib keldi. Qosimjonning boshi osmonga yetdi. Xotini to sabzi-piyozini qovurib bo’lguncha, gir etib borib, bitta konyak topib kelmoqchi bo’ldi. Kuyovining hayhaylashiga ham qaramay, darvozani ochib mashinani olib chiqdi. Yangi «Moskvich» oftobda yaraqlab yel quvib ketdi.

— Habilla aka, armiyaga ketasizmi? — deb so’radi kir-chir panjalarini tuproqqa tirab o’tirgan kichkina In`om. Soyaboni uzun shapkasini orqaga surib, ustarada qirilgan boshini kafti bilan silab o’tirgan Habibulla yer ostidan unga qarab: — Burningni art, loy bo’lib ketibdi, — dedi. Habibulla jilmaydi. Unga qo’shilib atrofini o’rab, cho’nqayib o’tirgan «shaykasi» a`zolari xaxolab kulib yuborishdi.

Saidumarni olti-etti yildan beri ko’rganim yo’q edi. Kabobxonada bir yarim soatcha o’tirib, miriqib gaplashdik. Maktabdoshlardan biri qizini uzatnbdi, birining o’g’li askardan qaytibdi, falonchi bobo, joyi jannatdan bo’lgur, o’tgan yili kuzda tom bosib qazo qilibdi, falonchi kelinoyi bo’lsa ikki bolasining ustiga... Ishqilib, bir dunyo xabar, naq borib kelganday bo’ldim qishloqqa. Yaxshi-yomon tanishlar qatori, Halim domlani so’rab qoldim. — ... domla chatoq...— dedi Saidumar kabob chaknab turib. — Ha, nima, kasalmi? — Undan battar. — Yo’g’-e, nima... qamoqdami? — Yo’q... koshkiydi. Saidumarni olti-etti yildan beri ko’rganim yo’q edi. Kabobxonada bir yarim soatcha o’tirib, miriqib gaplashdik. Maktabdoshlardan biri qizini uzatnbdi, birining o’g’li askardan qaytibdi, falonchi bobo, joyi jannatdan bo’lgur, o’tgan yili kuzda tom bosib qazo qilibdi, falonchi kelinoyi bo’lsa ikki bolasining ustiga... Ishqilib, bir dunyo xabar, naq borib kelganday bo’ldim qishloqqa. Yaxshi-yomon tanishlar qatori, Halim domlani so’rab qoldim. — ... domla chatoq...— dedi Saidumar kabob chaknab turib. — Ha, nima, kasalmi? — Undan battar. — Yo’g’-e, nima... qamoqdami? — Yo’q... koshkiydi.

Otam bu hikoyasini boshlagan vaqtda mening vujudimni qo’rquv o’rab olar edi-da, ichimdan: «Meni ham shunday jinlarga yo’liqtirma», deb tangriga yolborib qo’yar edim. Kecha xolam bizning uyga mehmon bo’lib kelgan edi. Kechasi oshdan keyin otam, oyim, xolam uchovlari choy ichishib o’ltirar va o’tgan-ketgandan so’zlashar edilar. So’z aylanib kelib yana o’sha jinlar, parilar, devlar to’g’risida to’xtadi. Otam bo’lsa o’zi ko’rgan «jinlar bazimi»ni so’zlashdan yana tiyilolmadi. Otamning bu hikoyasi, yuqorida so’zlaganimcha, mening uchun ortiqcha vahimali bo’lganidan darrov o’rnimga kirib, ko’rpamga burkanib yotib oldim. Otam menga bir kulib qaradi-da, «jinlar bazimi»dan so’z ochdi:

To’shakda yotib qolgan odamning kunlari sira o’tmaydi, uzun bo’ladi. Tunlari undan-da uzun bo’ladi. Oysha xola oftobro’yada yotib, endi ko’zi ilingan ekan. Ko’cha tomondan kelayotgan shovqin-surondan cho’chib uyg’ondi. Bir nafas butun vujudini quloqqa aylantirib, darvoza tomon tikildi. So’kinayotgan erkak, qarg’ab yig’layotgan ayol ovozi baravar eshitilar, undan biron narsani anglab olish qiyin edi: — Yana Robiya sho’r tayoq yeyayotgan bo’lsa kerak-da, — o’zicha taxmin qildi. Shovqin-suron bir odim pasaygach, bolasini ko’tarib kelini kirib keldi. — Voy momo-ey, eshitdingizmi, ko’chada qiyomat-qoyim bo’ldi. — Ha, nima gap? — Oysha xola o’rnidan turib o’tirdi, — kim janjal qilayapti? — Robiya xolaning ukasi uydan magnitofonini o’g’irlab chiqayotgan ekan, Robiya xola ham ishdan qaytib kelib, o’g’irlikning ustidan chiqib qolibdi. Magnitofonni joyiga qo’y desa, yo’ldan qoch deb itarib yuboribdi. Bechora yiqilib qolgan joyidan turib, magnitofonga yopishibdi. Ukasi ko’zi qonga to’lib, urib-tepib yotibdi, magnitofonni qo’yib yubormaydi. Bechoraning sog’ joyi qolmadi. Oxiri qo’lidan tortib olib ketdi.

Mamatning tepa sochi tik bo’lib ketdi. Nahotki odam qurib qolganday, kelib-kelib, ularga Banot ko’r qo’shni bo’lsa?! Bir qorindan talashib tushgan akasiga yomonlik qilib, eldan quvilgan xotin bularga tinchlik berarmidi? Banotning akasi bultur to’y qilaman, deb qattiq yig’indi. Chavandozlar ko’pkariga bir-ikki kun oldin oti bilan kelishadi-ku, shuni hisobga olib, otlar uchun ozroq arpa g’amlagan ekan. Qurg’urni qayoqdan olgan – u biladi, xudo biladi. To’y kuni Banot atay rayondan militsionerni boshlab kelib, uni «tutib» beripti. To’y azaga aylandi. Akasi qulog’ini ushlab ketdi. Banot esa, mana … yuripti. Yurgani mayliya, odam quriganday, kelib-kelib, endi Mamatlarga devor-darmiyon qo’shni bo’lmoqchi! Rahima xolaning hovlisini sotib olmoqchi?! Gap shundaki, Rahima xola bola-chaqasi bilan ota yurtiga ko’chib ketyapti. Bu yerda bir emas, ikkita hovlisi bor. Sotamiz, deb ovoza qilishganiga ham ikki oydan oshdi. Arzonga bular ko’nmaydi,

Islom tug’ilgan uy eski, vassalari qorayib ketgan, bitta keng derazasi ellik qadam naridagi qishloqning daraxtlarga burkangan tomoniga ochilar edi. Uyning ustida Boysuntog’ning musaffo osmoni osilib turar, uning orqa tomonida to’lqinsimon sarg’ish adirlar tog’ tarafga emgaklab ketgan, adirlar ortida esa chag’ir toshli qirlar va ular orqasida mol podalariga o’xshab archazor qoplagan tog’ ko’rinar edi. Tog’ning osmonga qadalgan o’rkachlarida parquv bulutlar suzib yurar, ular tog’ bilan zangori osmonni bir-biriga qo’shib turganga o’xshar edi. Islom ana shu uyda tug’ilib, shu manzaralarni ilk bor ko’rgan edi. U qishloq markazidagi maktabga qatnay boshladi. Darsdan bo’shashi hamono uyiga chopar, kelgach, o’zini erkin, baxtiyor his etar edi.

Soat oltiga yaqinlashib qolgandi va men basseyn yonida birpas o’tirib pivo ichgancha quyoshda toblanishga qaror qildim. Men barga kirib pivo sotib oldim va bog’ orqali basseynga jo’nadim. Bog’ ajoyib edi-bir tekis qilib qirqilgan o’tli sayhonlik, gullar, atrof esa palmalar bilan qurshalgandi. Shamol palmalar uchini silkitar, barglar shunga mos ravishda shitirlab ovoz chiqarardi. Basseyn atrofidagi baland soyabonlar ostida ko’plab erkak va ayollar o’tirishardi. Basseyn ichida esa uch-to’rt nafar yigit-qiz bo’lib, ular shovqin solgancha bir-birlariga katta rezina to’pni otib o’ynashardi.

— Yomonning kuchi men yapaloqqa yetibdi-da!.. H-ah, sag’irri haqqi ursin-a! Tong sahargi bu alamli qarg’ishdan tim ichi oyoqqa qalkdi. Rasta ustida, ostida, qop-qanorga yonboshlab omonat uxlab yotgan keksayu yosh turshakfurush, yong’oq-furush, mayizfurush, iistafurush va hokazo furushlar uyquli ko’zi bilan apil-tapil yon-verini paypaslay ketdi, ko’ngli joyiga tushganlar birin-sirin oh chekayotgan juvon tevaragiga to’plana boshladi. Ham-dardlar ham topildi: — Ko’p obdeme? — so’radi ulardan biri shang’illab. — Qopni yarimlatib ketibdi, — deb piqilladi juvon, — O’, xotintaloq!.. — Shu ayoldi mayizini yeguncha tili o’yilib tushsin-a. — Nechchi qopidi, opoy? — chiyillab so’radi yana birovi. — Bir qop... idi... yetimchalar nasibasidan qayirib opkelgandim.

Bolangdan aylanay, Ivan bolam, sen insofli odam ekansan. Yoningdagi ukkiko’z sheriging, xafa bo’lmaginu, tug’ilganidan beri insof ko’chasidan o’tmagan bo’lsa kerak. Boradigan yerimni tuzukroq anglamasdan turib otning kallasiday pul so’radi-ya! Men puldan qochganim yo’q, muomalasidan ranjidim. Ko’rib turibsanki, ro’parangdagi odam qariya bo’lsa, musofir bo’lsa, shunga yarasha izzat qilmaysanmi, a? Doim mashinada xizmat qilganingdan keyin odamlarning roziligini ol, duosini ol. Olmadingmi, kuniga million so’mlik kira qilsang ham barakasi bo’lmaydimi. To’g’rimi, Ivan bola? Nima, oting Stanislavmi? Endi ko’nglingga olma, biz tomonlarda sendaqa malla yigitlarni «Ivan» deb o’rganib qolganmiz. Bu yaxshi ism. Mening ismimmi? Egamberdi buva. Ha, aytishga qiyin, lekin yaxshi ism.

Trestdan xafa bo’lib chiqdi u: «…shunaqa, Ismatvoy, - deyishdi, - intizom qattiq bizda, - ertalab soat sakkizdan kech soat…» Tag’in maoshi sakson so’m emish. Bor-yo’g’i sakson so’m, a? Institutni bitirgan bo’lsa-ku, keyinroq kattaroq bir ishga ko’tarilish mumkin edi. O’rta maxsus ma`lumoti bilan… umri yugurdaklikda o’tib ketadi endi. Hali ham kech emas. Politexnika institutiga kiradi. E-e, onasi omon bo’lsin. Ham uni uylantirmoqchi, ham uy olib bermoqchi. Bugun xo’roz qichqirmay turib, Barlosga ketgan. O’sha qishloqda Ismatning xolasi turadi. Xolasining oyday qizi bor. «Shuni olib beramiz, shu qishloqda yashaysan. Rayonga qatnab ishlayverasan», degan onasi. «Ichkuyov bo’lib, a?» - «Nega endi? Rahima xola degan uyini sotayotgan ekan…» . «Shuni olib berasizmi?» - «Ha». Ana shunaqa. Diploming bo’lsa, ishing, uy-joying, tag’in oyday xotining ham bo’lsa, yana nima kerak o’zi? Yap-yangi kostyum kiyib, galstuk taqi-ib yuradi. Boradi, sakkiz soat ishlaydimi, yo’qmi, qaytib kelaveradi.

Quyosh subh yoqasini chok etib, ko’k maydonida jilva ko’rguzgach, Sohibqiron Qur`oni karimni lavh ustiga qo’ydilar. Kun saraton burjida edi, shiddati beadad. O’rda sahnida davlatpanohning oq chodirlari shukuhu as`asa ila charaqlab kunga yuz tutdi. Shu mahal xirgohning ko’rinishxona yo’lagida soch-soqoli o’siq, darvishona xirqa ustidan kumush fo’ta bog’lab unga esa tug’ro bezagi taqqan bir kimsa paydo bo’lib, mungli ko’zlarini yerdan olmay, shohona ostonaga qarab o’taverdi. Chodirning davlatxona qanotida Sohibqironga ko’rinish bermoq uchun muntazir o’ltirgan kazo-kazo saltanat ustunlari, fuzaloyu ulamo, sipohsoloru no’yonlar, xosu ra`iyadan kelgan kalontaru kadxudolar — biri hayratda, biri g’azabda, noiloj qarab qoldilar. Belidagi darxonu tug’ro nishonlari buning uchun huquq beradirkim, ul zot naqshinkor eshikni beijozat ochib, ichkariga yuz tutdi. — Shul nopok devona bila mahrami asror bo’libdurlar, davlatpanoh,— deb nadomat qildi kimdir.

O’sha tog’ safaridan so’ng menda shunday bir fikr paydo bo’lgan edi: «Endi birovga yoqaman deb hech urinmayman. Yo’qolsin xushomadgo’ylik!» Bir kuni — o’shanda qish edi — bozor oqshomi dars tayyorlab bo’lib, deraza yonida turgandim. Tashqarida shitirlab qipikday quruq qor yog’ar, ayvon ustunidagi chiroq yorug’ida yiltillab, aylanib-aylanib tushardi. Darvoza taqillab qoldi. «Otam keldi», deb o’yladim. Qarindoshimiz to’y qilib, bizni chaqirtirgan edi. Onam yosh go’dagi borligi uchun, men darsim ko’pligi uchun uyda qolgandik — otam ketgan edi. Pidjagimni kiymasimdan, xonam devori dukulladi. Tushundim: narigi uydan onam dukullatyapti — darvozani och, degani.