Bir zamonlar tog’ va vodiy tutashgan joydagi ko’rkam qishloqda bir dehqon yasharkan. U pastdakkina, ko’rimsiz guvalakdan qilingan ayvoni yo’q uychasida xotini-yu bolalari bilan umr kechirarkan. Dehqon bo’sh qolgan paytlarida ko’chaga chiqib supachada o’tirishni, o’tkan-ketgan bilan laqillashni qish kunlarini shunday o’tkazishni xush ko’rarkan. Vodiy yonboshidagi ko’rkam qishloqqa bahor kelibdi. Hammayoq ko’m-ko’k bo’libdi. Bog’larda gullar ochilibdi. Gullarga shaydo qushlar sayray boshlashibdi. Ishlar qizigandan qizib ketibdi. Dehqon erta tongdan to qorong’i tushguncha terlab-pishib ishlay boshlabdi. Yerdan mo’l-ko’l hosil olish uchun qo’li-qo’liga tegmay mehnat qilishga kirishibdi.

Qishloqda rasm bor: olti-etti oy, hatto bir yildan keyin borsangiz ham bu orada vafot etgan tanish-bilishlarga fotiha o’qib, oila a’zolariga ta’ziya bildirishingiz kerak. Qishloqqa bir borganimda, bizning soy mahalladan yosh bir yigit vafot etganini aytib qolishdi. Mo’ysafid amakim va o’qituvchi jiyanim bilan marhumga fotiha o’qigani bordik. Men marhumni bolaligidan tanir edim. U eri frontda halok bo’lgan, mushtipar bir bevaning yolg’iz o’g’li edi. Yigit armiya safida uch yil xizmat qilib, u yerdan yaxshigina montyor bo’lib, rus qiziga uylanib qaytgan, lekin ko’p o’tmay, to’g’on qurilishidan tok urib o’lgan edi. Bu voqea men borishdan qariyb bir yil avval sodir bo’lgan, bu orada kelin ham Rossiyaga ketib qolgan edi.

O`rta yer dengizining qahramonlarga makon bo’lgan so’ngsiz ufqlariga qaragan kichik bir tepa mittigina gul bog’chasi kabi edi. Nozik, uzun shoxli bodom daraxtlarining turfa soyalari sohil tomon tushar, erta bahorning mayin shamollariga sarxush bo’lgan baliqchi qushlarning savdoyi shovqin-suroni havoda jarang sochardi. Bodomzorning yoni keng bir bog’ edi. Oq toshlardan tiklangan qisqa devorning o’rtasidagi xaroba vodiyga qadar tushardi. Bog’ning o’rtasidagi buzilgan kulbaning eshiksiz kirish joyidan bir qariya chiqdi. Go’yo bukchaygan belini to’g’rilagan kabi kerishdi. Soch-soqoli oppoq mo`ysafidning qo’llari, oyoqlari titrar edi. Osmon qadar bo’sh, ko’k qadar sokin turgan dengizga uzoq boqdi.

O’g’lini yaxshi ko’radi, «yaxshi ko’radi» degan gap o’g’liga bo’lgan muhabbatini ifodalashga ojizlik qiladi. U o’g’lini ko’rganda, yuragi uvishib og’rib, to uni bag’riga bosib yig’latib, o’zidan bezdirmaguncha qo’lidan qo’ymaydi. Muzey direktoriga yordamchi bo’lganidan buyon ular ayniqsa inoqlashib ketishdi; direktorning mashinasi uni olib ketgani har kuni ertalab keladi, u o’g’lini ham bog’chaga ola ketadi, kechqurun yana shu mashinada olib qaytadi. O’g’il ham otaga shunchalik o’rgandiki, u bilan birga yotadigan bo’ldi. Islom endi oltiga qadam qo’ygan, xuddi otasi tuqqanga o’xshar, muzeydagilar ham: «O’g’ling yeeni kichkina maketing», deb ta`riflashardi. Mengboy goho o’g’liga tikilib, uning xislatlarida ham o’ziga o’xshashlik topar va behad mamnun bo’lib, o’zidek bitta inson yaratganidan zavqlanar edi.

Ming to’kkiz yuz yetmish oltinchi yilning may oyida Hamza teatri oldida «Tez kunda «KELINLAR QO`ZG`OLONI» ko’rsatiladi», degan afisha paydo bo’ldi. Bir oyga yaqin turib qolgan afishaning bo’yoqlari yomg’irda yuvilib, oftobda oqarib ketganidan uni tez-tez yangilab qo’yardilar. Ammo tomoshaning qachon ko’rsatilishidan xamon darak yo’k edi. Ichkarida bo’layotgan hangomalardan, «sen-men»gacha borgan tortishuvlardan, pesani yo’qqa chiqarish, uni badnom qilish uchun bo’layotgan janglardan besabr tomoshabinning xabari yo’q edi. Kommunist shoirlar o’zbek xalqi nomidan: «Kim edik tarixda biz, nomi yo’q qashshoq gado», deb turgan bir paytda, maktab bolalari: «O`ris tili og’a tilim — ona tilim», deb ko’shiq aytayotgan bir paytda, «Mening dadam ikkita, biri — Stalin, biri — o’zimning dadam!» deganda, dadasining: «Iya, xotinni sherikchilikka olgan ekanmiz-ku!» deb to’nini yelkasiga tashlab uydan chiqib ketgani va qaytib kelmagani, xotinini ulug’ Stalindan rashk qilgani salbiy baxolangan bir paytda manavi tuturuqsiz, g’oyasiz, hatto zararli «Kelinlar qo’zg’oloni»ning paydo bo’lishi yoz chillasida yoqqan qordek, tanqid ahlini gangitib qo’ygan edi.

Alibek Samarqanddan o’qishdan yiqilib qaytdi. To’g’risini aytganda, yiqilmadi. Yon-veriga qarasa, ishongan tanishi yo’q. Kallasi aynib, hujjatini SamGASI ga topshiripti. Buni qarang-a! Matematikaning «m» harfini ham bilmaydi-yu, tag’in... Yana, Samarqandda yurgandan keyin biri u deb, ikkinchisi bu deb, oyog’ingdan oladiganlar chiqar ekan... Bor-e, dediyu, hujjatlarini qaytib olib, Barlosga ravona bo’ldi. Sovxozda uzum terish boshlanayotgandi.Brigadir Nurali aka o’ziga hisobchi topolmay turgan ekan. Alibekning ko’chada salanglab yurganini ko’rib, taklif qildi. To’rtinchi sinf matematikasini tushunsang, qo’shish-ayirish, bo’lish-ko’paytirishni bilsang bo’ldi, eplaysan, dedi. Alibek jon-jon deb rozi bo’ldi. Baxt kulib boqqanini ko’r. Hisobchi bo’lish yomon emas. Bir mavsumda qanchadan-qancha pul ishlab olish mumkin. Bo’ldi endi, Nurali aka bilan kelishib, o’zigayam, otasigayam (omborda mudir), onasigayam (uy bekasi), akasigayam (student), opasigayam (ikki yil burun tog’ tarafga erga tegib ketgan, hozir chaqalog’ini boqyapti), singlisiyu (besh yoshli), ukasigayam (beshikda) ish haqi yozaveradi. Ana pul, mana pul. Qolgan uka-singillar o’zlari ishlashadi. Ularga ham yordam qilib turish mumkin. Bu yog’i zo’r bo’ladi. Pulga botadi. Bundan tashqari yaqinda Pedtexnikumning studentlari yordamga kelishadi. Bu degani - kayfu-safo degani. Maishat... To’qson foizi qizlar. Bittasini ilintirib olsa, har kuni uchrashuvlar, o’pishishlar, tizzaga bosh qo’yib yotishlar... mazza!... (Ko’ngil qursin, nimayam deysiz!). O’tgan yili qishloqning yoshi katta bolalari yayrab qolishgandi. Uni esa, qizlar maktab o’quvchisi deb nazariga ilishmagandi. Alibekka roza alam qilgandi. O’zingdan ikki-uch yosh katta bolalar studentkalar bilan qanday uchrashuv tashkil qilganlarini, xilvatgohlarda... Eh-he, u yog’ini eshitaversang, chiday olmay qolasan. Gap shu yerga yetganda Alibek o’zini tutolmay, butun vujudi ko’z bo’lib, hamsuhbatiga tikilar, og’zining tanobi qochayotganini sezar, lekin... - Oldin tansa tushisharkan, o’sha yerdan bitta-bitta yetaklab ketaverisharkan (yolg’on bo’lsa xudoning o’zi kechirsin!) Bu yil Alibek ham xuddi shunday qiladi. O’tgan yili kichkina edi. Maktab o’quvchisi edi. Endi... bo’yi o’sgan, kerak bo’lsa, Samarqandini ham ko’rib keldi. Ha, Alibek hazilakam odam emas. Ko’p narsani o’rgandi, ko’zi pishdi. Umuman, o’sha qizlar qo’lida bo’ladi (axir hisobchi-ku!) Lyuboyiga: senga ko’proq yozaman desa, bo’ldi, o’zi yugurib oldiga keladi. Alibek studentkalarni qanday o’ziga qaratishni yaxshi biladi. Ular kunlik normani bajarishi kerak, bu esa oson emas.

Tor, qiyshiq ko’chaning o’ksik oqshomini Tursunqul akaning churuk daivozasi tepasiga o’tqizilgan bir fanorning titrak nurlarigina yoritar edi. Uni har kun kechqurun past bo’yli, burushiq yuzli bir chol kelib, yoqib ketar edi. Biz uni «Fanorchi ota», der edik. U juda yuvvosh, indamas kishiydi, kichkina narvonchasini chaqqon qo’yib, allaqanday ustalik bilan chiqar, qo’ltig’idan kir ro’molchasini olib, avaylab fanor oynalarini artardi. Fanorni yoqqach, yerga tushib, obkashdek bukilgan yelkasiga narvonchasini qo’yib birpasda ko’zdan yo’qolar edi. Fanor qurilgan vaqtlarda butun mahalla quvonib, unga allaqanday mehr ila qaragan bo’lsalar-da, vaqat bu mehr uzoqqa cho’zilmagandi. Keyincha har kim unga parvosiz bo’la boshladi.

Bo’lmasa vasli mango, ikki jahonni na qilay Mashrab Yozganlarim bari — hayot va o’lim haqida Edgar Po Ollohning va`dasi haq. Dunyoi-dun sizni hargiz aldab qo’ymasin Qur`oni karimdan

Jimjit Qishloqqa jimjitlikni buzib o’xshovsiz bir devona oraladi. U bir marom va bir ohangda nimalardir deb jar solar, ora-chira jinko’chaning ikki tomonidagi pastqam uylarga va undan ham pastqam eshiklarga ko’z tashlab, go’yo jariga javob kutar edi. Yer yuzida paydo bo’lganidan beri Qishloq bunaqa devonalarni, har turli kelgan-ketganni ko’p ko’rgan. Birda: «Qaychi-pichoq o’tkirlayma-a-an! O’roq-ketmon egovlayma-a-an!» deb charxchi jar solib o’tadi. Qishloqda nima ko’p, o’tmas pichog’u to’mtoq ketmon ko’p – bir zumda hammasi shaqir-shuqur qilib charxchining oldida to’planadi. Birda chegachi kelib qoladi: «Singan choynak-piyola chegalayma-a-an!» Qishloqliklar bolalarining qo’llariga chaqa berib, chegachining oldingi kelishi bilan hozirgi kelishi oralig’ida singan choynak-piyola va kosa-laganlarini tutqazib, ko’chaga chiqazishadi. Yana: «Jun olama-an!» degani qancha, «Uvada titama-an!» degani qancha. Boshqa kunlari Qishloq qish bo’lsa qora¬sovuqdan dildirab, yoz bo’lsa saratondan jizg’inagi chiqib yotaveradi. Bahorda bir nafas oladi, kuzda bir nafas chiqaradi. Zerikarli.

Shunday qilib, Alibek, Toshtemir va Lapas Abdumajidnin brigadasiga jo’nashdi. Abdumajid – brigadir. Tengdoshlar orasidan chiqqan birnchi amaldor. Bayram munosabati bilan brigadada tushlikka osh qilisharmish. Aroq ham bo’ladi, degan. Kecha kechqurun ham bayramoldi, ham kelin ko’rdi, bahonasida Lapasnikiga to’planishdi. Lapas yaqinda Novvotga uylangandi. Anchadan beri sovxozda ishlayotgani uchun yangi oilaga sovxoz yangi uy berdi. Umuman, yig’ilib o’tirishga b ahona ko’p edi. Maktab davrini eslashdi. Alibek Zulfiyani yaxshi ko’rib qolganini, Abulxayr tuflisini bo’lg’usi qaynotasining derazasi tagiga tashlab qochganini… O’sha voqealarga ham to’rt-besh yil o’tib qo’yibdi. Endi qarabsizki, hammasi uylangan, bolali-chaqali, uy-ro’zg’or tashvishidan ortmay, telba-eskari yurishlarga yakun yasalgan. Soat kechasi uchdan o’tganda tarqalishdi. O’shanda Abdumajid toshib ketib, taklif kiritdi: «Bayramning davomini ertaga bizning shiyponda nishonlaymiz», degan.

Yo’q, ular Anhor bo’yida uchrashmadi. Uchrashuvda o’ziniki qilib aytish uchun kitoblardan she`rlar ko’chirib olmadi. O, men seni sevaman, sensiz yashay olmayman qabilidagi mavsumiy so’zlarni so’zlashmadi. Lablar topishganda qizning uzun tovoni yerdan sal ko’tarilmadi. Yo’q, yigit qizni bezorilardan qutqarib qolmadi... Yaxshi shoir O’rolboy ko’rpaga burkanib, ishqiy she`r bitdi. Misralarini farzandiday ardoqlab, voyaga yetkazdi. Beixtiyor o’zining birinchi muhabbatini — sinfdoshi Xolbuvini esladi... Qorong’ini quchoqlab, Xolbuvini bag’riga bosganday bo’ldi. Ko’ngliga oqshomday ma`yuslik cho’kdi. To’shakdan imillab turib, timirskilanib borib chiroqni yoqdi. Birinchi kitobini varaqladi. She`rlari ko’ziga juda bachkana ko’rindi. Yuzlarini bujmaytirib, kitobni karavot ostiga otib yubordi...

Qamoqxonaning temir eshigi avvaliga yurakni ezadigan darajada g’ijirladi, so’ng shiddat bilan sharaqlab yopildi. Erkinning nazarida temir eshik sharaqlamadi, balki mog’or hidi anqib turgan bu zah bino tars ikkiga yorilib, ajralib, keyin shu ondayoq uni yutib yuborganday bo’ldi. Uzunasi uch qadam, eni ikki qadam keladigan sovuq, nimqorong’i xonada yolg’iz qolgan Erkinning badanida titroq turdi. Titroq sovuqdanmi yo qo’rquvdanmi - buni avvaliga o’zi ham bilolmadi. Eshikning sharaqlab yopilishi so’nggi umid uchqunlari ustiga kul tortdi. Qamoqxonaning uzun dahlizidan qo’lini orqasiga qilib yurib kelayotganida ham undagi umid uchquni olisdagi yulduz kabi miltillab turgan edi.

Ta`til payti qishlog’imga borganimda adabiyotga qiziqib yuradigan bir necha hamqishlog’im mendan: «Sadafiy degan shoirni taniysizmi?», – deb so’rashdi. – U haqda bir-ikki eshitganman, darvish shoir, deyishadi. Lekin o’zini ko’rmaganman, kitobi ham menga uchramagan, – dedim. – Nahotki?! U, axir, bizning viloyatdan, qo’shni tumandan ekan. She’rlari bilan aytiladigan qo’shiqlarni artistlar «Ey, Sadafiy» deb tugatishadi-ku, – ajab–lanishdi hamqishloqlarim. – Viloyat u yoqda tursin, tumanimizdan borib poytaxtda yashayotganlarning ko’pchiligini ham tanimayman. Toshkent katta shahar, undagi shoirlar soni Alisher Navoiy davridagi Hirot shoirlari sonidan kam emas, – dedim men sal balanddan kelib.

U 1908 yilda Nyu-Yorkda kambag’al oilada tug’ildi. Kolumbiya Universitetini tugatgach, Drama maktabida o’qidi va tez orada o’zining bir qator pesalarini e`lon qildi. Asarlari ko’proq ekspluatatsiyaga, ishsizlikka va irqiy kamsitishga qarshi ruhda sug’orilgan. Jessi yig’idan arang o’zini tutib turardi. U stulda Tomning kelishini kutib, yallig’langan oyog’iga dam berib o’tirganidan xursand va Tomning «Nega yo’q derkanman, albatta, xohlagan paytda ish boshlashing mumkin» deyishidan katta umid qilardi. Ikki haftadan buyon u yomg’irli kechalarda uxlamay, ham ochiqib, Kanzas shahridan Missuri, Tulza va Oklaxomaga ko’chib yurib, oxiri qidirgan yerini topdi. Nihoyat, Tom xonaga kirib keldi. U Jessiga e`tibor bermaganday, shunchaki qarab qo’ydi. Uni tanimadi chamasi. Aslida, Jessi Tomning jiyani edi. To’g’ri, ular besh yil bir-biri bilan ko’rishmadi. Faqat Tom o’sha ilgarigi Tom edi. Yo Xudo, nahotki u shunchalik o’zgarib ketgan bo’lsa?

Баъзан бизнинг юртимизда шундай ғаройиб фел-атворли аёллар учрайдики, орадан йиллар ўтиб кетса-да, улар ҳақида ўйласангиз, кўнглингизга ғулғула тушиб кетаверади. Катерина Львовна Измайлова, уездимиздаги ишбилармон савдогарнинг хотини худди ана шунақа аёллар хилидан эди. У содир қилган даҳшатли жиноятлар туфайли Шекспир асаридаги ёвуз қаҳрамонга тақлид қилиб маҳаллий задоганлар унга Мецен уездилик Макбет хоним деб лақаб қўйишганди.

Илоҳий куч-қудрат ва баҳодирлар ҳақида ҳикоя қилувчи қадимги афсоналар уммонининг чек-чегараси йўқ. Н.А. Кун томонидан улардан энг қизиқарли ва ўзига хослари қайта жонлантирил-ган бўлиб, мазкур китобга жамлангандир. Бу афсона ва ривоятлар фақат мутахассисларнигина эмас, балки кенг ўқувчилар доирасига ҳам қизиқарлидир.

Cho’loq turna tuxumdan kech chikdi. Chiqqanidan keyin ham o’ng oyog’ini ololmay ancha yotdi, tipirchiladi, tukdan iborat qanotchalarini qoqdi. O’zini paydo qilgan tuxum po’chog’iga tizzasidan pasti yopishib qolgan edi. Nihoyat, undan xalos bo’ldi-yu, o’ng tomonga mayishib, atrofiga mayda shag’al toshlar terib qo’yilgan, qumga qattiqroq bosilgan tuya izidek uyasida bir-ikki aylandi. So’ng ma`yus, ojiz ovoz chiqarib, boshini zo’rg’a ko’tarib, anchagacha qaltirab turdi. U nafas olar — yangi olam havosidan nafas olar, badaniga yangi olamning — iliq bahor quyoshining nurlari singar, shuning uchun qaltirar, hali bu hayotga ko’nikmagan edi.

Tashqarida itning vovullagani eshitildi. Men bilan injener Ananev va uning yordamchisi student fon Shtenberg it kimga vovullayotganini ko’rish uchun barakdan tashqariga chiqdik. Men mehmon bo’lganimdan barakdan chiqmasligim ham mumkin edi. Iqror bo’layki, ichilgan vinodan boshim aylanib turgani uchun tashqari chiqib, sof havoda nafas olishni orzu qilib turardim. — Hech kim yo’q-ku... — dedi Ananev, biz tashqariga chiqqanda. — Nega bekorga vovullaysan Azorka? Ahmoq! Tevarak-atrofda hech kimsa ko’rinmaydi. Xonaki qora it—ahmoq Azorka bekorga vovullagani uchun uzur so’raganday cho’chibroq yonimizga keldi-da, dumini likillatdi. Injener engashib, uning ikki kulog’i orasini siladi.

Bola do’ngda bobosi Norboy cholni kun qaytgandan beri kutadi. Choldan esa hanuz darak yo’q. Bola bundan siqilsa-da, lekin ajablanmaydi. Ora-sira qishloq tomonga ko’z tashlab, Bozor tog’am qo’ymayotgan chiqar, deb o’ylaydi. Nega deganda, Bozor tog’asi jahldor odam, cholning do’ngda qo’nqayib, qotgan non shimib o’tirishini yoqtirmaydi. Kishilar oldida nomusga o’ldirayapsiz meni, deydi. Uning gapida jon bor, qishloq ahli bo’lak mavzu qurib qolganday, keyingi paytda nuqul cholning g’iybatini qiladigan bo’lishgan. — Norboy chol o’libdi, kuni qotgan nonga qolibdi. — Nonni o’g’li, kelinidan bekitib yerkan. — Aytdim-a, buncha ozib-to’zib ketdi deb. Boquvning mazasi yo’q ekan-da? — Qariganingdan keyin shu-da, nafas olishing ham birovga malol kelib qoladi. — Kampir o’ldiyu choldan putur ketdi. — Unga qiyin, tengqurlari yo’q, boyo’g’liday bo’zrayib bir o’zi qoldi. — O`lsa, izidan izillab yig’lagandan ko’ra, hozir duosini olib qolish kerak cholning. — Bu gapingni borib Bozorga ayt. — Aytaman, kerak bo’lsa, qizigayam aytaman.

Abdurahmonning buvasi bugun yana keldi. O`sha-o’sha oq surp yaktak, shoyi qiyiq, oppoq soqoli va yarashiq sutdek salla... Ammo, Abdurahmon «Keling buva» deya olmadi — boboning vajohati xunuk edi. – Sen nima uchun meni mujmal yaltoqi qilib qo’yding, bolam. Sendan umidim shulmidi! Men qachon nonu-tuz ko’tarib yovuzlarga peshvoz chiqqan ekanman, qani, ayt! Bu qanaqasi, mana endi mo’min-musulmon oldida yo sen xoin, yo men xoin. Nima degan odam bo’ldim, axir, men senga bo’lgan voqeani miridin-sirigacha hikoya qilib bermovdimmi? Yo Olloh, o’zingdan chiqqan baloga qayga boray davoga. – Axir, buva...