Мамлакатимизда дончиликни янада ривожлантириш ва дон сифатини тубдан яхшилашда сифатли уруғлик дон етиштириш алоҳида аҳамият касб этади. Чунки, дон сифатли бўлса, унинг жаҳон бозоридаги нархи баланд бўлиб, мамлакатимизнинг валюта заҳираларини оширишда катта рол ўйнайди.

Лалмикор ерлар ўсимликшунослик маҳсулотларини янада кўпайтириш ва сифатини яхшилашнинг асосий манбаларидан ҳисобланади. Шунга қарамасдан, лалмикор ерлар самарадорлиги тобора пасайиб бормоқда. Қашқадарё вилоятининг тоғ, тоғ олди, қир-адир ва текислик минтақаларида 350 минг гектардан ошиқроқ лалмикор ерлар бўлиб, тупроқ унумдорлигининг кескин пасайиб кетганлиги сабабли, бундай ерларнинг атиги 4-5 дан бир қисмида деҳқончилик қилинмоқда.

Суғориладиган ерларнинг тупроқ унумдорлигини ошириш йўли билан иқтисодий самарадорлигини оширишда ёзнинг иккинчи ярмидан самарали фойдаланиб, бир йилда икки марта дон ҳосили етиштириш тизимида ғўза ва бошоқли дон экинлари, алмашлаб экиш тизимида кузги буғдой анғизида такрорий экин сифатида мош етиштиришдан иборат бўлиши мумкин.

Мамлакатимизда ҳозирги кунда хўжалик юритишнинг ўндан ортиқ шакллари синаб кўрилди ва улар орасида хусусий мулкчилик муаммосини ҳал қила оладиган учта шакли танлаб олинди. Булар йирик товар маҳсулотни етиштирувчилар – қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари), ўрта товар маҳсулоти етиштирувчилар – мустақил фермер хўжаликлари ва кичик товар маҳсулоти етиштирувчилар – деҳқон хўжаликлари. Хўжалик юритишнинг бу учта шаклларининг ҳар бири бўйича: “Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тўғрисида”ги, “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги, ва “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”ги қонунлар қабул қилинди. Хўжалик юритиш механизми тушунчаси турли олимлар томонидан турлича талқин қилинган бўлиб, аксарият ҳолларда хўжалик механизми ҳамда ички хўжалик юритиш механизми тушунчаси бир – биридан ажратилади. Хўжалик механизми қишлоқ хўжалиги ҳамда агросаноат мажмуининг бошқа соҳаларини мувофиқлаштириш усуллари, шакллари ҳамда муносабатларини ўзида мужассамлаштиради. Хўжалик юритиш механизми бизнинг фикримизча, бу хўжалик тизими барча унсурларини шакллантиришнинг ҳамда мувофиқлаштиришнинг кенг қамровли муносабатларини ўз ичига олади. Мувофиқлаштиришнинг ҳуқуқий воситалари, ташкилий жиҳатдан мувофиқлаштириш ва чегаралаш ҳамда ижтимоий таъсир ўтказиш ана шу муносабатларнинг таркибий қисмлари бўлиб ҳисобланади.

Табиатда иқтисодий ресурслар кам бўлиб улар ўта чеклангандир. Шундай экан ҳар қандай ишлаб чиқариш ҳам чеклангандир. Дунёда энг бой мамлакат бўлган АҚШ аҳоли жон бошига ўртача 20 млн. долларга яқин ялпи ички маҳсулот тўғри келмоқда. Ҳар қандай давлатнинг қудрати ва унинг иқтисодий тараққиёти иқтисодий ресурсларга ва улардан самаралироқ фойдаланиш билан боғлиқ бўлиб, айниқса иқтисодий молиявий инқирозлар бошланиш арафасида актуал муаммога айланади, меҳнат ресурслари ҳамда тадбиркорлик фаолияти бир-бирига чамбарчас боғликда ҳаракат қилади. Молиявий ресурслар мавжуд бўлган табиий ресурслардан фойдаланиш ва уларнинг самарадорлигини ошириш, айниқса Ўзбекистон Республикаси ҳозирги кеча-кундузда жаҳон мамлакатларида умумжаҳон молиявий инқирозини бошидан ўтказаётган бир даврда ҳамда жаҳон иқтисодиётига киришилган даврда муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистонда охирги 10-15 йил ичида катта конларнинг камайиши, уларни қидириш, айниқса қайта ишлаш самарадорлигини ошириш муаммосини ҳал қилиш талаб қилинмоқда. Мамлакатимиз арзийдиган табиий бойликларга эга. олимларнинг таъкидлашича, Менделиев даврий системасида мавжуд бўлган элементларнинг деярли ҳаммаси мавжуд. Ҳозирги кеча-кундузда 2700 дан ортиқ қазилма бойликларни манбаи топилган ва улар қарийб 3.5 трн. АҚШ доллари миқдорида баҳоланмоқда. Ҳозир ҳар йили ўртача 6 млрд. долларга яқин ер ости бойликлари қазиб олинмоқда. Ҳозир мамлакатимиз олтин заҳиралари жиҳатидан дунёда 4 ўринни, уран заҳираси бўйича 7-8 ўринда турибди.

Жамият тараққиёти давoмида иқтисoдиёт дoимo бир йўсинда, тeкис ҳoлатда ривoжланмайди. Маълум давр давoм этган юксалишдан сўнг албатта, пасайиш, турғунлик ва жoнланиш бoсқичлари бир-бири билан алмашиб туради. Ушбу ҳoлатни иқтисoдиётчиларнинг фикри билан айтганда иқтисoдий цикл дeб юритилади. Маълумки кeйинги пайтларда жаҳoн oммавий ахбoрoт вoситаларида дунёнинг кўпгина мамлакатларида, минтақаларида юз бeраётган ипoтeка крeдити билан бoғлиқ мoлиявий танглик ҳусусида ташвиш билан сўз юритилмoқда. Дастлаб бу ҳoлат Амeрика Қўшма Штатлари иқтисoдиётида кўзга ташланган бўлса, кeйинчалик Eврopа мамлакатларида ва дунёнинг бoшқа мамлакатларида ҳам намoён бўла бoшлади. Бу иқтисoдий инқирoзнинг асoсий сабабларидан бири бу банк мoлиявий тизимининг издан чиқиши ва мoлиявий натижалар ҳисoби ва таҳлилини тўғри ташкил этилмаганлигидадир. Инқирoз нафақат АҚШ ни балки Eврopадаги қатoр мамлакатларни ҳам қамраб oлди.

Республикамиз иқтисодиётини ривожлантиришда Қашқадарё вилоятининг ҳам салоҳияти катта. Чунки вилоят республикамиз иқтисодиётида нафақат нефт ва газ маҳсулотларини қазиб олиш ва қайта ишлаш, балки қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда ҳам катта аҳамиятга эга. Хусусан, 2009 йил якунларига кўра вилоятда ялпи ҳудудий маҳсулот 8,2 фоизга, шундан қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти 3,4 фоизга ўсди. Айнан инқирозга қарши чоралар дастурининг ижросини таъминлаш барча соҳалар сингари қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ҳам ривожлантиришга боғлиқ. Чунки, вилоятнинг жанубий минтақада жойлашганлиги, қишлоқ хўжалиги экинлари вегитацияси учун табиий иқлим шароитининг мавжудлиги тармоқни янада ривожлантириш бўйича фойдаланилмаётган ички имкониятлардан кенг кўламда фойдаланишни тақазо этади.

Бугунги кунда Ўзбекистонда суғурта бозори фаол равишда ривожланмоқда. Бундай ривожланишнинг асосий манбаи, сунгги йиллардаги миллий иқтисодиётимизда намоён бўлаётган юқори суръатли ўсишлар, ҳамда давлатимиз ва ҳукуматимизнинг амалга ошираётган мақсадли фаолиятидир. Суғурта бозорини ривожлантириш тўғрисидаги 2007 – 2010 йилларга мўлжалланган дастур Республика Президенти томонидан маъқулланди. Ушбу дастурда суғурта турларини ривожлантириш, суғурта хизматлари сифатини яхшилаш, суғурталовчиларнинг молиявий барқарорлигини таъминлаш ҳамда суғурталашни тартибга солиш услубларини такомиллаштириш масалалари ўрин олган. Жумладан, ушбу йўналишда қонунчиликни халқаро стандартларга мослаштириш, мажбурий суғурта турлари бўйича қонун лойиҳаларини тайёрлаш масалалари ҳал этилди. Шулар қаторида суғурта бозоридаги профессонал қатнашчилар таркибини кенгайтириш ва уларнинг фаолиятини оширишни тартибга солиш кўзда тутилганлиги эндиликда суғурта бозорида актуарлар, аджастерлар, сюрвейерлар фаолият юритадилар.

Қишлоқ хўжалигида моддий ресурслардан самарали фойдаланиш доимо энг долзарб масалалардан бири ҳисобланиб келган. Бугунги кунда иқтисодий ислоҳотлар жараёнининг кўлами кенгаётган, иқтисодиётнинг барча соҳаларида эркинлаштириш ва модернизациялаштириш тадбирлари махсус дастурлар асосида амалга оширилаётган бир вақтда бу масала янада долзарб аҳамият касб этмоқда. Республикамиз фермер хўжаликларида рақобатбардош ва сифатли маҳсулотлар етиштириш учун амалда моддий ресурслардан самарали фойдаланиш ва барча агротехник тадбирларни ўз муддатида бажарилиши талаб этилади. Бу эса ўз навбатида фермер хўжаликлари билан жойлардаги ифратузилма субъектлари ўртасидаги муносабатларни доимо шартнома асосида олиб бориш, унда томонларнинг мажбуриятларига тўлиқ амал қилиши муҳим роль ўйнайди.

Қашқадарё вилояти дон етиштириш бўйича мамлакатимизда етакчи ўринлардан бирини эгалламоқда. Шу билан бир қаторда дон етиштириш бўйича ҳосилдорлиги 60-70 центнер ва ундан ҳам ортиқ бўлган фермерлар сони тобора ошиб бормоқда. Бироқ, етиштирилган доннинг сифати талаблар даражасидан анча паст. Дон сифатининг пастлиги навга боғлиқ бўлиши билан бирга агротехнологик жараёнлар билан ҳам боғлиқ. Айниқса, донли экинлар мақбул муддатларда экилмасдан тегишли агротехнологик жараёнлар талаблар даражасида қўлланилмаганда ҳосилдорлиги билан бирга доннинг сифати ҳам кескин пасайиб кетади.

Ҳасанов Ш. – ҚМИИ, тадқиқотчи. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози шароитида меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш ва шу асосида қишлоқ аҳолисини иш билан таъминлаш давлат томонидан турган энг муҳим, долзарб вазифалардан биридир. Мамлакатимизда иқтисодиётни барқарорлаштириш даври амалда бозор муносабатларига ўтиш даври билан чамбарчас ҳолда олиб борилмоқда. Бу эса меҳнат бозорининг асосий элементини шакллантириш ва аҳоли бандлигини максимал таъминлаш бўйича чора-тадбирларни амалга оширишга алоҳида эътибор қаратишни талаб этади. Бунинг учун, авваламбор, қишлоқ меҳнат бозорини шаллантириш зарурдир.

Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози шароитида мамлакатимизда амалга оширилаётган Инқирoзгa қaрши чoрaлaр дaстури ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш, озиқ-oвқaт вa бoшқa истeъмoл тoвaрлaри ишлaб чиқaришни кeнгaйтиришни рaғбaтлaнтириш тадбирларига катта аҳамият қаратилганлигини билдиради. Ушбу дастур ўз мазмунига кўра республикамиз корхоналарида замонавий талабларга жавоб берувчи, рақобатбардош ва импорт ўрнини босувчи маҳсулотларни ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш, асоссиз импорт ҳажмини қисқартириш, экспортбоп маҳсулотларни ишлаб чиқариш, янги иш жойларини яратиш каби мақсадларни намоён этади. Мазкур дастурнинг ривожланиш босқичлари Президентимиз ва ҳукуматимиз томонидан қабул қилинган бир қатор меъёрий ҳужжатлар орқали белгилаб берилган.

Агрофирмаларнинг бошланғич фаолиятини самарали йўлга қўйиш мақсадида ҳукумат томонидан муайян имтиёзлар жорий қилинди, жумладан, агрофирмалар даромад (фойда) солиғи, ер солиғи, мулк солиғи, қўшилган қиймат солиғи (импортга қўшилган қиймат солиғидан ташқари), ягона ер солиғи тўлови тўлашдан давлат руйхатидан ўтган вақтдан бошлаб уч йилга озод этилди. Ўтган йили агрофирмалар фаолиятини янада кенгайтириш учун кредит маблағларига бўлган талаб 11 млрд. 364 млн. сўм бўлиб, хизмат кўрсатувчи тижорат банклари томонидан уларга 4 млрд. 248 млн. сўмлик ёки 37,4 фоиз кредит ажратиб берилган.

Uning to`liq ismi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn az-Zahhoq Abu Iso as-Sullamiy az-Zariyr al-Bug`iy at-Termiziy bo`lib, hijriy 209 (melodiy 824) yili Termiz yaqinidagi Bug` (hozirgi Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani hududida joylashgan) qishlog`ida o`rta hol bir oilada tavallud topgan. Markaziy Osiyolik mashhur tarixchi Abu Saad Abdulkarim as-Sam`oniy (1113-1167) at-Termiziy Bug` qishlog`ida vafot etganligi uchun al-Bug`iy taxallusi bilan ham atalganini, olimning ko`p yig`laganidan umrining oxirlarida ko`zi ojiz bo`lib qolganligidan az-Zariyr (ko`zi ojiz) taxallusini olganligini ham qayd qiladi]. Lekin el orasida at-Termiziy nomi bilan mashhur bo`lishiga sabab uning butun hayoti va faoliyati (yoshligidan boshlab) Termiz shahri bilan chambarchas bog`liq bo`lganligidan, shuningdek, olim tug`ilgan Bug` qishlog`i Termiz shahriga yaqin bo`lib, ma`muriy-idoraviy jihatdan unga mansub qishloqlardan ekanligidan deb izohlash mumkin.

Глобаллашув мамлакатлар ривожланишида янги ақл бовар қилмайдиган имкониятлар яратиши билан бир қаторда инсоният олдида янги муаммоларни ҳам келтириб чиқармоқда. Айниқса, молиявий соҳада алоқа ва ҳамкорликни ривожлантириш долзарб аҳамиятга эга. 2008 йилда бошланган молиявий иқтисодий инқироз АҚШда бошланган бўлишига қарамасдан глобал тус олди, бутун жаҳон муаммосига айланди. Глобал молиявий-иқтисодий инқироз шуни кўрсатдики, барча мамлакатларга иқтисодий таҳдид солаётган хавфни бартараф қилиш мақсадида координация ва ҳамкорликни мустаҳкамлашлари, жаҳон иқтисодиётининг барқарор ривожланишини таъминлашлари лозим.

Беда ва ғўза алмашлаб экиш тизимида беда бузилиб, биринчи йили ғўза экилганида беданинг органик қолдиқларининг чириши натижасида ажралиб чиқадиган заҳарли моддалар ва газларнинг салбий таъсирида ғўзанинг ёш майсаларининг нобуд бўлишлиги кузатилади. Беда бузилиб, биринчи йили кузги буғдой ва унинг анғизида такрорий экинлар етиштирилганида беда яратган тупроқ унумдорлигини тўлиқ сақланиб қолиши билан бирга бир йилда икки марта дон ҳосили етиштириш билан бирга бундай донли экинларни органик қолдиқлари ҳисобига ҳам тупроқнинг унумдорлилик даражасининг янада ошиши билан бирга 80-100 ц/га гача юқори сифатли дон етиштириш йўли билан суғориладиган ерларнинг самарадорлигини оширишга эришамиз.

Ўзбекистонда аграр соҳада амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг чуқурлашуви бозор тамойиллари жорий этилишини, маҳсулот етиштириш ва сотиш жараёнларини ўзаро мувофиқлигини таъминлашни тақоза этмоқда. Яъни, аграр соҳадаги энг муҳим вазифа қишлоқ хўжалигида рақобатчилик муҳитини шакллантириш орқали хўжалик юритувчи субъектлар рақобатбардошлигини ошириш, маҳсулот етиштиришда талаб ва таклиф мувозанатига эришиш, ички ва ташқи бозорда самарали фаолият юритувчи механизмлар кенг кўламда жорий қилинишидан иборат. Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганларидек “Жаҳон иқтисодий инқирози давом этаётган ҳозирги шароитда рақобатбардош тайёр маҳсулот улушини изчил ошириш биринчи навбатда иқтисодиётимизнинг ўсиб бораётган салоҳияти ва имкониятларидан далолат беради”.

Жаҳон молиявий иқтисодий инқироз шароитида иқтисодий ночор корхоналарни молиявий соғломлаштириш, модернизациялаш, техник ва технологик жиҳатидан янгилаш жараёнига тижорат банкларининг маблағларини кенгроқ жалб қилиш муҳим аҳамият касб этади. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг салбий оқибатларини бартараф этиш иқтисодий реал сектори базавий тармоқларининг иқтисодий ўсиши барқарор суръатлари ва макроиқтисодий мутоносиблигини, таъминлаш барқарор ишлашини таъминлаш, ишчи кучи бандлигига кўмаклашиш, экспорт қилувчига саноатнинг етакчи тармоқларини ҳамда кичик бизнесни аниқ манзилли қўллаб-қувватлашга қаратилган.

Жаҳон молиявий инқирозининг республикамиз иқтисодиётига таъсири бошқа ривожланган ва айрим қўшни давлатлардагига қараганда мазмунан фарқ қилади. Агар бошқа мамлакатларда бу жараёнлар бевосита молия тизимининг издан чиқиши ва ишлаб чиқариш ҳажмларининг кескин қисқариб кетиши, кўплаб йирик корхоналарнинг ёпилиши орқали намоён бўлса, бизда жаҳон хомашё бозорларида талабнинг сусайиши туфайли нархларнинг кескин пасайиши ҳамда бунинг оқибатида экспорт даромадларининг сезиларли камайиши, асосий савдо ҳамкорларимизнинг харид қобилиятининг пасайиши натижасида ташқи савдо айланмасининг қисқариши орқали намоён бўлади. Шу билан бирга, бугунги кунда кўплаб етакчи олим ва мутахассисларимиз томонидан иқтисодиётимизда молиявий инқирознинг салбий оқибатлари таъсирини пасайтирадиган омиллар мавжудлиги таъкидланмоқда. Иқтисодчи олимлар ва мутахассисларнинг фикрларига кўра, мамлакатимиз иқтисодиётининг жаҳон иқтисодиётига инқироз оқибатлари аҳамиятли таъсир кўрсатадиган даражада интеграциялашмаганлиги, мамлакатимизда катта ҳажмдаги хорижий капитални ушлаб турувчи компания ва молиявий институтларнинг йўқлиги, хусусийлаштириш механизми ва шарт-шароитлари натижасида деярли барча устав фондларининг корхоналарнинг реал хусусий активлари билан таъминланганлиги каби ҳолатлар асосида инқирознинг салбий таъсири у қадар катта бўлмаслиги мумкин.

Кузги буғдой навлари уруғларининг сифати доннинг физиологик етилиши билан боғлиқ бўлиши билан бирга морфогенетик хусусиятларига кўра ҳар хил катталикда бўлади. Шу сабабли ҳам буғдой ва бошқа бошоқли дон экинларини экиш меъёрларини ҳар бир навнинг уруғлик донининг технологик кўрсаткичлари бўйича белгиланиши соғлом, бўлиқ ва дуркун ўсиб ривожланадиган кўчатлар олишда катта рол ўйнайди.