Мақала Президентимиздиң «Заманагөй кадрлар таярлаяў реформалар нәтийжесиниң тийкары» атамасындағы баянатында белгиленген ўазыйпалардын орынланыў натийжелерин сәўлелендириўге бағдарланган

Мақола ўзбек тилида кирилл графикасида ёзилган

Qaraqalpaq til biliminde usi waqitqa shekem so`z etiketi ma`selesi hesh qanday arnawli tu`rde so`z etilip mashqala sipatinda qoyilmagan. Etiket so`zlerdi ha`zirgi qaraqalpaq milliy a`debiy tilde lingivistikaliq izertlew o`z sheshimin ku`tken ma`selelerden biri. So`z etiketining tiykargi maqseti qaraqalpaq tiline ta`n bolg`an etiket so`zlerdin tillik o`zgesheligin aship beriw tuwisqan tu`rkiy tillerine salistirmali tu`rde baha beriw bolip tabiladi.

Шахсга йўналтирилган таълим жараёнида, айниқса бошланғич синф ўқувчилари билан ҳамкорликда ишлаш ўқитувчи ҳамда ўқувчилар орасида ҳамкорлик ўрнатилишини талаб этади. Ўқитувчи ва ўқувчиларнинг ўқув ҳамкорлиги жараёнидаги фаолиятлари ўқитувчи улар билан ўз муносабатларини ихтиёрий ҳаракатлар асосида ташкил этганида эмас, балки улар билан маҳсулдорликка асосланган ўзаро ҳаракатлар асосида йўлга қўйганида ўз нуқтаи назарларини ўқувчиларники билан мувофиқлаштирганида тўғри йўлга қўйилади. Ўқитувчи билан ўқувчилар орасидаги кўтаринки ҳамкорлик улар ўзлари учун умумий бўлган нарсалар ва вазиятлар билан боғлиқ тарзда фаолият кўрсатганларида вужудга келади, шундагина улар орасидаги ҳамкорлик ягона мазмун-мақсадга эга бўлади.

Целью гармоничного воспитания молодого поколения является формирование и развитие личности, обладающей качествами гражданина и патриота Родины, твердо знающей свои гражданские права и обязанности, способной успешно выполнять задачи, нацеленные на приумножение благосостояния своей страны, защиту её суверенитета и территориальной целостности. Воспитание гражданственности и патриотизма в системе образования начальной школы тесно связано с формированием исторической памяти школьников. Истоки духовно-нравственного развития формируются ещё в семье, ибо именно семья является первичной средой, главной социальной группой, где растущий человек формируется как личность.

Kommunikativ kompetensiya – muloqotda muomala odobiga rioya qilish; suhbatdoshining fikrini tinglay olish, o`z fikrini tushuntira bilish; o`zini tuta olish; muloqotga kirishishda muomala madaniyatiga rioya qilish; muloqotda suhbatdosh fikrini hurmat qilish kabi elementlarni o`z ichiga olib, bu suhbatlashish, til bilan bog`liq bo`lgan hikmatlarni o`rganish orqali namoyon bo`ladi. Masalan: Do`st achitib gapirar, dushman kuldirib. Tilingni avayla omondir boshing, So`zingni avayla uzayar yoshing.

Умумий ўрта таълим муассасаларида бошланғич таълим жараёнига инновацияларни татбиқ этиш ўқитувчиларнинг инновацион фаолиятидан бошланади. Чунки ўқитувчи таълим ва тарбия жараёниниг етакчиси бўлиб, унинг инновацион маданияти, ташаббускорлиги, ижодий фаоллиги, ностандарт фикрлаши, янгиланиш ва новаторликка бўлган интилиши таълим тизимини ривожлантиришнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади.

Bilish kompetensiyasini shakllantirishning eng samarali uslublaridan biri dars jarayonida o`quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirivchi, faol aqliy harakatlarda o`rgatish uchun muammoli vaziyatlarni tashkil etishdir. Bu faollik o`quvchining tahlil qilishida, taqqoslashida, sintez qilishida, shundan yangi ma’lumot olishida ko`rinadi. Bilish jarayonini amalga oshirish navbatdagi ko`nikma, malakalar uslublaridan foydalanishni taqoza qiladi: maqsadga yo`naltirilgan mexanizmlardan foydalanish, rejalashtirish, tahlil, reflekslar, o`z faoliyatini muvaffaqiyatini baholash; manbaa tuzishni aniqlash, sabab-oqibat bog`lanishlarini sabablarini aniqlash; qiyoslash, taqqoslash, taklif qilingan bir qancha asoslar yoki manbaalarga xos guruhlashtirish; turli uslublardan foydalanish asosida qurshab olgan dunyoni bilish (kuzatish, eksperment, tajriba, modellashtirish kabilar); aniq faktlar, fikrlar, isbotlash, bashorat kabilarni farq qila bilish ko`nikmasi; o`quvchilarni ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi orqali kompetentsiyalarni shakllantirish.

Таълим сифати мониторинги мактабларда математика ва табиий фанларнинг ўқитилиш сифатига оид халқаро мониторинг тадқиқоти TIMSS дунёнинг 60 дан ортиқ давлатидаги таълим тизимларини таққослаш, таълим сифатига таъсир этган омилларни аниқлаш, умумтаълим мактаблари ўқувчилари ўртасида аниқ ва табиий фанлардан ўқувчиларнинг билимларини қиёсий таққослаш, уларда ҳаётий кўникмаларни шакллантиришга қаратилган баҳолаш дастури ишлаб чиқилган бўлиб 4 йилда бир марта амалга оширилиб уларнинг рейтинги аниқланган. Ўқувчиларнинг ўқув ютуқларини баҳолаш халқаро Ассоциацияси томонидан дунёнинг 40 дан ортиқ давлатларида бошланғич таълим даражаси ва сифатини қиёсий таққослаш, уларнинг самарадорлигини баҳолаш, бошланғич синф ўқувчиларида она тили ва ўқишга оид билимларини оширишга қаратилган PIRLS халқаро баҳолаш дастури ишлаб чиқилган бўлиб, ҳар беш йилда бир марта ташкил этиб келинмоқда.

Таълим сифати мониторинги мактабларда математика ва табиий фанларнинг ўқитилиш сифатига оид халқаро мониторинг тадқиқоти TIMSS дунёнинг 60 дан ортиқ давлатидаги таълим тизимларини таққослаш, таълим сифатига таъсир этган омилларни аниқлаш, умумтаълим мактаблари ўқувчилари ўртасида аниқ ва табиий фанлардан ўқувчиларнинг билимларини қиёсий таққослаш, уларда ҳаётий кўникмаларни шакллантиришга қаратилган баҳолаш дастури ишлаб чиқилган бўлиб 4 йилда бир марта амалга оширилиб уларнинг рейтинги аниқланган. Ўқувчиларнинг ўқув ютуқларини баҳолаш халқаро Ассоциацияси томонидан дунёнинг 40 дан ортиқ давлатларида бошланғич таълим даражаси ва сифатини қиёсий таққослаш, уларнинг самарадорлигини баҳолаш, бошланғич синф ўқувчиларида она тили ва ўқишга оид билимларини оширишга қаратилган PIRLS халқаро баҳолаш дастури ишлаб чиқилган бўлиб, ҳар беш йилда бир марта ташкил этиб келинмоқда.

Har tomonlama yetuk insonni tarbiyalash bugungi jamiyatimiz oldida turgan dolzarb masalalardan biri bo`lib qolmoqda. Komil insonni voyaga yetkazishda boshlang`ich ta’lim, shubhasiz, mustahkam poydevor rolini o`taydi. Boshlang`ich sinflarda olib boriladigan ta’limiy ishlarning asosiy yo`nalishlaridan biri o`quvchilarning og`zaki nutqini o`stirish, muomala odobini shakllantirish hisoblanadi. Bizning oldimizda turgan eng katta muammolarimizdan biri ham shu. O`quvchi yuqori sinfga chiqqanda birinchi galdagi muammo, o`quvchilarning nutqidagi kamchiliklar ekanligi aytiladi. Bu o`quvchining kitobni kam o`qishidan, o`qigan asar yuzasidan og`zaki hikoyalash malakasi rivojlanmaganidan dalolat beradi. Shu boisdan ota-ona bilan hamkorlikda ishlagan holda ularni tez-tez darslarga, tadbirlarga taklif qilib turish ham maqsadga muvofiqdir.

Модернизация ҳар доим мавжуд жараёнларнинг фандаги янгиликларга асосланган ҳолда такомиллаштирилиши билан изоҳланади. Шу нарса аёнки, ўқув жараёнини бошқариш умумилмий, методологик тамойилларга таянилган ҳолда амалга оширилиши мумкин. Ўқув жараёнини модернизациялашнинг муҳим воситаси сифатида бошланғич синф ўқитувчиларнинг инновацион фаолиятини ривожлантириш ҳамда уни бошқаришга йўналтирилган таълим мазмунини кўриб чиқишни тақозо қилади. Инновацион педагогик фаолиятни таҳлил қилиш ўқитиш ва тарбиялаш анъанавий оммавий амалиётини инновацион фаолият хусусиятлари билан солиштиришни назарда тутади. Инновацион ва анъанавий педагогик фаолият ўртасида умумийлик, ўхшашлик мавжудлигини кўрсатади. Бу умумийлик шундай йўл билан аниқланади: инновацион педагогик фаолият ўрганилади; умумлаштирилади; амалиётга тадбиқ этилади.

Эшитиш имконияти чекланган болалар таълим-тарбиясида ўйиннинг муҳим аҳамияти у таниш нутқ материалини мустаҳкамлаш учун туртки бўлиш билан чегараланиб қолмай, янги сўз ва жумлаларни ўзлаштириш, талаффуз кўникмаларини такомиллаштириш учун хизмат қилади. Эшитиш имконияти чекланган болаларнинг оғзаки равон нутқини шакллантириш, луғат бойлигини оширишда дидактик ўйинлардан фойдаланиш юқори натижа беради. Дидактик ўйинлар нутқ материалини ўзлаштиришга туртки бўлади. Қуйидаги ўйин турларидан нутқ ўстириш дарслари ва машғулотларда фойдаланиш мумкин.

Yuksak ma’naviyatga ega bo`lgan, barkamol, sog`lom avlodni tarbiyalab, yoshlarga zamonaviy pedagagik texnologiyalar asosida ta’lim berish mamlakatimizda ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan ustuvor vazifalardan biridir. Komil insonni voyaga yetkazishda boshlang`ich ta’lim, shubhasiz, poydevor vazifasini o`taydi. Bolani qalban yuksak, ma’naviy boy qilib tarbiyalashda ajdodlarimiz yaratgan betakror odob-axloq qoidalar doir bilimlarni o`rgatish, e’tiqodiga aylantirish, komillikka yo`naltirish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun birinchi navbatda, o`quvchini o`qish, bilim olishga ishtiyoqini o`stirish, ularning ma’naviy dunyosini boyitish zarur. Shundagina ertangi kunning ishonchli egasi bo`lgan farzandlarni munosib tarbiyalagan bo`lamiz.

Мактабгача таълим ёшидаги болалар нутқини ўстиришда сўзларни тўғри талаффуз қилишга ўргатиш, янги сўзларнинг маъносини тушунтиришга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Болаларни босқичма-босқич сўз бирикмалари ва гаплар тузишга ўргатиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки болалар у ёки бу нарса, воқеа-ҳодисалар ҳақидаги ўз фикрларини гаплар ёрдамида баён қиладилар. Машғулотлар давомида тарбиячилар болаларнинг ҳар бир саволига аниқ ва самимий жавоб қайтаришлари лозим. Шу тариқа уларнинг нутқи самарали ривожланади ва учрайдиган нуқсонлар бартараф этилади. Болалар кундалик ҳаётларида турли воқеа ва ҳодисалар, буюмларга дуч келадилар. Тарбиячилар ва ота-оналар улар ҳақида болаларда аниқ тасаввур ҳосил қилишлари керак. Нарса, буюмларнинг номлари, ҳаётий вазифалари ҳақида болаларга тўлиқ маълумот бериш талаб қилинади. Бу боланинг оғзаки нутқидаги камчиликларни бартараф этиш, йўл қўядиган хатоларини тузатишга имкон беради. Шунингдек, болаларда янги билим ва тасаввурлар ҳосил бўлади, улар ҳодисалар ва буюмларнинг номлари, сифат ва хусусиятларини ўрганадилар.

Она тили дарсларида ўқувчиларнинг билими уларнинг сўз ва луғат бойлигига қараб баҳоланади. Она тили фани бўйича баъзан ўқувчиларнинг билими юзаки, саёз эканлиги сезилиб қолади. Аксарият ўқувчилар сўз туркумлари ҳақидаги тушунчаларни дарсликдан шунчаки ёдлаб олишади. Лекин уларни амалга қўллашда қийналишади. Агар ўқитувчи дарсда ўқувчидан фақат қоидаларни ёдлашни талаб қилиб, дарсликдаги 2-3 машқни бажариш билан чекланса, ўқувчиларнинг мустақил, ижодий, мантиқий фикрлаш қобилиятини тўсиб қўйган бўлади. Мен эса ўқувчиларда юқоридаги сифатларни ҳосил қилишда ёрдам берадиган, бошланғич синфларда нисбатан кам қўлланиладиган иншо тури ҳақида тўхталмоқчиман. У ҳам бўлса ўз шахсий кузатиш ва тажрибалари асосида ёзилган иншолардир.

Бошланғич синфни битириб, таълимнинг кейинги босқичида (5-синф) ўқишни давом эттирадиган ўқувчилар мослашиш даврини ўтказадилар. Ўқувчилар асосий дарсларни битта синф хонасида ўқиган бўлсалар, эндиликда фан хоналарида давом эттирадилар. Ҳар бир ўқув фанини алоҳида ўқитувчи ўқитади ва ҳ.к. Шунга кўра мослашиш қисқа муддатда ва осон кечиши учун уларда таянч компетенциялар шаклланган бўлиши керак. Ўқувчиларда таянч компетенциялардан коммуникатив компетенция, ахборот билан ишлаш, шахс сифатида ўз-ўзини ривожлантириш, математик саводхонлик компетенцияларининг шаклланганлик даражасини 4-синф ўқувчиларида тест ўтказиш орқали текшириш мумкин. Тест ўтказиш учун 60 минут вақт ажратилади. Бунда 30 минутдан сўнг 5 минут танаффус берилиб яна 30 минут давомида синов давом эттирилади. Ўқувчилар берилган топшириқларнинг жавобларини вараққа ёзадилар.

Бошланғич синф ўқувчилари ҳали ёш жаҳатидан кичик бўлишларига қарамай, характер, феъл-атворлари жуда мураккаб бўлади. Одатда, кичик ёшдаги мактаб ўқувчилик даври болаликнинг энг юқори поғонаси ҳисобланади. Ўқувчилар ҳали ўзида болаликнинг кўпгина хусусиятларини, яъни енгилтаклик, соддалик, ўйинқароқликни сақлаб қолиб, аммо таълим вазифаларини амалга ошириш учун керак бўлган, аниқ ва мантиқий фикрлашпайдо бўла бошлайди. Кичик мактаб ёшидаги болалар учун ўқув фаолияти етакчи ҳисобланади. У шу ёшдаги болаларнинг руҳий кечинмаларининг ривожланишида юз берувчи асосий ўзгаришларни белгилаб беради. Кўпчилик болалар мактабда чет тилини ўрганишни бошлашаётганда уни қизиқарли ва мароқли жараён деб ўйлашади. Лекин вақт ўтиши билан бу жараён унча осон эмаслигини тушуниб, чет тили улар учун ёқтирмаган фанлар қаторига кира бошлайди. Одатий таълим жараёни исталган натижаларни бермайди. Бошланғич синф ўқувчиларини фаол бўлиши учун турли рағбатлантирувчи усуллар кўп, лекин энг самаралиси бу ўйиндир. Ўйинлар қизғин тил амалиётини тарғиб қилади. Уйин–умумий уюшган фаолият бўлиб, у ҳаяжон, ақлий фаолият ва диққат эътиборни бир жойга мажассамланишини талаб этади.

Бошланғич синф ўқитувчилари ўқувчиларда ўз фаолиятлари моҳиятини англаш кўникмасини ҳосил қилишлари керак. Бунинг учун ўқитувчилар турли-туман усулларни қўллашлари лозим. Масалан, муҳокама, ёзма сўровномалар ўтказиш, турли ҳодисалар ва ўзгаришларни тасвирий ифодалаш кабилар. 1–4-синф ўқувчилари учун ҳиссиётларни таҳлил қилиш усулидан фойдаланиш самарали ҳисобланади. Улар ўз ҳиссиётлари ва туйғуларини сўз воситасида тасвирлашга ўргатиладилар. Бу ўз навбатида муайян ўқув вазиятларида амалга оширилади. Ўқувчиларнинг эришган натижаларини назарий таҳлил қилиш уларда умумий мақсадларни ойдинлаштириш зарурлигига ишонч туғдиради. Ўқувчилар ўзларининг муайян фаолиятларини таҳлил қилишлари уларда ютуқларга эришишга қаратилган ишончни қарор топтиради. Бошланғич синф ўқитувчилари ўқувчилари олдиларига саволлар қўйиб уларни ушбу саволларга жавоб топишга ундаши лозим.

Kasbiy- pedagogik sohada esa muallim bolalarni, kasbini sevishi, ular bilan ishlashga qiziqishi lozim. Shuningdek, u ziyrak va kuzatuvchan bo`lishi hamda pedagogik tasavvur, bunyodkorlik, tashkilotchilik, haqqoniylik, talabchanlik, qat’iylik, maqsadga intilish kabi xislatlarga ega bo`lishi kerak. Boshlang`ich ta’lim o`qituvchilaridan bilish sohasida keng ilmiy salohiyat, ma’naviy ehtiyoj va qiziqish, yangilikni his qila bilish pedagogik ma’lumotni oshirishga intilish talab etiladi. Shunday ekan ta’lim-tarbiyaning muvaffaqiyatli kechishi uchun pedagog o`z kasbini ng ustasi, fidoyisi bo`lishi kerak. Shu ma’noda bugungi o`qituvchidan yurtimiz kelajagi uchun yangicha fikrlaydigan, ertangi kunga yangicha nigoh bilan qaraydigan, zamon bilan hamnafas komil insonni shakllantirish talab etiladi. Bunday ma’suliyatli vazifani bajarish uchun, avvalo o`qituvchining o`zi keng bilim va yuksak mahoratga ega bo`lmog` lozim. O`z ustida tinimsiz ishlaydigan, izlanuvchan o`qituvchi bu sinovdan muvaffaqiyatli o`tishi shubhasiz. Umumiy o`rta ta’lim fanlari bo`yicha viloyat va tumanlar darajasida nazorat maktablari viloyatlar xalq ta’limi boshqarmalari buyrug`i bilan tashkil etilgan «Mahorat maktabi» faoliyat yuritmoqda. Shu jumladan Guliston tumanidagi 3-umumta’lim maktabi tumanlararo tayanch maktabi hisoblanadi. «Mahorat maktabi»da juda ko`b boshlang`ich tizimini zamon talablariga javob beradigan pedagog kadrlarni uchratish mumkin. Ulardan yosh o`qituvchilarimiz o`z kasbiy mahoratlarini oshirib borish uchun tajribalarni o`rgangadilar va fikrlashadilar