Ўрта асрлар Балх шахри нафақат Ўрта Осиё ва Марказий Осиёнинг, балки бутун Шарқнинг хам йирик ва қадимий шахарларидан бири бўлган. Бу қадимий шахар хақида жуда кўп археологик ва ёзма манбалар мавжуд. Шулардан бири Абу Бакр Абдуллох ибн Умар ибн Мухаммад ибн Довуд ал-Балхийнинг “Фазоили Балх” (Балх фазилатлари) асаридир. Асар ҳижрий 610-йил (милодий 1214-й.) араб тилида ёзилган. “Фазоил-и Балх” асари ўзининг қимматли маълумотлари билан кўпгина олимларни жалб қилган. Асар ёзилганидан сўнг унинг устида қилинган биринчи иш унинг таржимасидир.

Ma`lumki, to’y marosimlari uzviy bir bo’lagini tashkil etuvchi oila va nikoh kabi ijtimoiy emas, balki tarixiy hodisa hamdir. Ular jamiyat rivojlana borgani sayin o’zida ko’p asrli an`analarni jamul-jam qilib, jamiyatda yuzaga kelgan yangi shakl va qadriyatlarni tanlagan holda o’zgaradi. XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi o’zbeklarining an`anaviy to’y marosimlari kelib chiqishi, turli tarixiy davrlar bilan bog’lik, bo’lgan ijtimoiy va diniy urf-odatlar, hamda marosimlarning sertarmoq; tizimini tashkil etadi.

XXI asrga intilayotgan O’zbekiston taraqqiyot va tub yangilanish yo’lidan bormoqda. Mustaqillikka erishilgandan so’ng, sovet tuzumi sharoitida ta’qib ostiga olingan milliy o’z-o’zini anglash, azaliy ma’naviy qadriyatlar, xalq mentalitetining qayta tug’ilishi jarayonlari keng ko’lam kasb etdi.

Buyuk Sohibqiron Amir Temurning moddiy-madaniyat bobidagi bunyodkorlik faoliyati uning avlod-ajdodlari, birinchi navbatda Ulug`bek (1394-1449) hukmronligi davrida davom ettirildi. Taniqli olim, tarix fanlari doktori Bo’riboy Ahmedov o`zining 1996-yilda “Fan” nashriyotida chop etilgan “Ulug`bek” risolasida yozadi: “Ulug`bekning eng xayrli ishlaridan biri - bir vaqtning o`zida uchta shaharda: Samarqand, Buxoro va G`ijduvonda madrasa, ya’ni o`sha davrning oliy o’quv yurtini barpo etganligidir.

XIV – XV asrlar Movarounnahr va Xurosonning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-madaniy tarixida ulkan zarhal bo`yoqlar bilan bezaldi. Sababi shundan iborat ediki, bu hududning Amir Temur va uning avlodlari (Shohrux, Ulug’bek, Abu Said va Sulton Husayn Boyqaro va boshqalar) tomonidan idora etilgani, ilm-fan va madaniyat sohasiga zalvorli hissa qo`shganligi bilan belgilanadi. Bu davrda juda ko`p olim-u fuzalolar, shoirlar va boshqa ilm-fan namoyandalari yetishib chiqqan va shuning bilan birgalikda ular o`z asarlari orqali dunyoga tanilganlar.

Ўзбекистон Республикасида 2 та йирик шарқшунослик маркази мавжуд. Улардан бири Тошкент Давлат Шарқшунослик институти бўлса, иккинчиси Ўзбекистон Фанлар Академиясининг Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтидир. Бу институт Ўрта Осиёда ягона шарқшунослик олий ўқув юрти бўлиб, қўшни мамлакатлар учун ҳам шарқшунослик фанининг турли соҳалари бўйича малакали мутахассислар етиштиради.

Xalqimizda “Yaxshidan bog` qoladi” – degan maqol bejizga aytilmagan ekan. Shunday bog`bonlardan biri – Pavel Bulgakov Georgivevichdir. Uning xotirasi 24 yildirki xalqimiz qalbida chuqur iz qoldirgan. Olimning shogirdi tarix fanlari doktori, professor Shamsiddin Kamoliddinov ustozi haqida fikr bildirar ekan: “Ustozim – otamday ham ulug` edi. Chunki otam faqat dunyoga kelishimga sababchi bo`lgan bo`lsa, ustozim esa butun umrlik hayotimni belgilab berdi” – deb samimiyat bilan fikr bildiradi .

Avesta oromiy va pahlaviy yozuvlari asosida yaratilgan muqaddas kitob. Dastlab, toʻqqiz hoʻkiz terisiga yozilgan. Ilk nusxalari asosida milloddan avvalgi VII-III asrlarda 21 ta kitob holida yigʻilgan, bizgacha ularning chorak qismi yetib kelgan. Tiklangan matnga «Zand» nomi bilan sharhlar bitilgan.

Avesto mifologiyasi qadimdan o`rganib kelinmoqda. Shunga qaramay, o`z yechimini topmagan masalar ko`pginadir. Ayniqsa, Mitra haqidagi tadqiqotlar ana shunday ko`p sonli masalarni vujudga keltiradi. Ushbu tezisni yozishdan maqsad qadimda Yevropada tarqalgan Mitraizm aslida, Markaziy Osiyoda vujudga kelgan Mitra kultidan olinganligini tushuntirib berish

Abu Bakr Xatib Bagʻdodiy (1002-1072) Islom olamida mashhur muhaddis, tarixchi olim sifatida shuhrat topgan. Olimning toʻliq ismi Abu Bakr Ahmad ibn Ali ibn Sobit ibn Ahmad ibn Mahdiy boʻlib, 392/1002-yil dunyoga kelgan va Darzijonda voyaga yetgan. Bu Bagʻdodning janubi-gʻarbidagi katta qishloq boʻlib, gʻarbiy tomondan Bagʻdodning Dajla daryosiga yaqin hudud hisoblangan

Abu Bakr Xatib Bagʻdodiy (1002-1072) Islom olamida mashhur muhaddis, tarixchi olim sifatida shuhrat topgan. Olimning toʻliq ismi Abu Bakr Ahmad ibn Ali ibn Sobit ibn Ahmad ibn Mahdiy boʻlib, 392/1002-yil dunyoga kelgan va Darzijonda voyaga yetgan. Bu Bagʻdodning janubi-gʻarbidagi katta qishloq boʻlib, gʻarbiy tomondan Bagʻdodning Dajla daryosiga yaqin hudud hisoblangan

Mustaqillik yillarida respublikamizda madaniy meros, oʻtmish allomalar ijodini oʻrganish, milliy qadriyatlarni tiklashga katta e’tibor berilmoqda. Xalqimizning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, madaniy va ilmiy hayotini chuqur oʻrganish va keng targʻib qilish uchun qulay imkoniyatlar yaratildi. Avvallari oʻrganishga yoʻl qoʻyilmagan allomalar hayoti va ijodi, asarlari tadqiq etila boshlandi.

“Tarixi Bagʻdod” asari Abu Bakr Xatib Bagʻdodiyning eng muhim va yirik asarlaridan biridir. Kitob 7831 ta muhaddislar va boshqa ilm ahllari jamiyat va davlat arboblarining tarjimai hollarini oʻz ichiga olgan va ularning tarixini yoritib bergan. Xatib Bagʻdodiy oʻz asarida Bagʻdod tarixiga oid yozilgan va yoʻqolib ketgan asarlar haqida ham ma’lumot berib ketgan. Xususan, yagona yoki deyarli yolgʻiz asarlar haqida xabar berib oʻtgan. “Tarixi Bagʻdod”ning madaniy hayotdagi ahamiyati shunda namoyon boʻladiki, u olimlarning dars oʻtish usullari va yoʻllarini, ularning qiyoslarini, talabalar bilan olimlarning aloqalarini, X-XI asrlarda mashhur boʻlgan madrasalar ta’rifini, shuningdek, masjidlarda hadis oʻrgatish va dars oʻtish uchun olimlar majlislari va anjumanlarini yoritib bergan. Bundan tashqari “Tarixi Bagʻdod” olimlarning faoliyati va ba’zi islom shaharlaridagi fikriy harakat bilan boshqasining aloqasi koʻlamini oʻzida aks ettirgan.

Ўрта Осиёда тошбосма (литографик) усулида китоб нашр этиш 1874 йилдан бошланди. Бу дастлабки тошбосма матбаа Хива хони Муҳаммад Раҳимхон II саройида ташкил этилган эди. Тошбосма нашр учун матн, аввалига, эски ўзбек ёзувида махсус қоғозга қўлда кўчирилган. Ундан эса тошқолипга ўтказилган. Тошқолип билан 500-600 нусхагача китоб босиш мумкин бўлган. Тошбосма нашр асарнинг қўлёзмага нисбатан бир неча баробар тезроқ тарқалишини таъминлаган. Тошбосма нашр учун матн тайёрлашда хаттот қўлёзмаларни маълум даражада ўрганиб, уларнинг ишончлилари асосида тошбосма учун матн тайёрлаган ва муайян матншунослик фаолиятини олиб борган

Komil — shoir, xattot, bastakor, musiqashunos, tarjimon, davlat arbobi. Uning ibratli faoliyati zamondoshlari va keyingi davr ilm ahlining e’tirofiga sazovor bo`lgan. Ko`plab tadkiqotchilar bu ulkan ijodkor va siyosatdon faoliyatiga qiziqish bilan qaraganlar. Komil xattotlik bilan ham muntazam shug`ullandi. Qo`lyozmalarni ko`chirish, kitob tayyorlash ishlarida faol qatnashdi. Ustoz Muhammad Panoh, Xudoybergan Muhrkon devon, Muhammad Sharif arro devon, Matyoqub Xarrot devon kabi shogirdlar yetkazdi. Uning o`g`li Muhammad Rasul ham yaxshigina xattot edi. «Mirzo» taxallusi bilan she’rlar yozgan, devon tuzgan shoir edi.

Bugungi globallashuv jarayonida yoshlarni har tomonlama ilmli va barkamol bo`lib yetishishlari uchun yurtimizda keng ko`lamda ishlar olib borilmoqda. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev aytganlaridek, “Biz yoshlarga doir davlat siyosatini hech og`ishmasdan, qat’iyat bilan davom ettiramiz. Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor vazifamiz sifatida bugun zamon talab qilayotgan yuksak darajaga ko`taramiz.

“Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o`z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o`zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda... Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi toshyozuvlar, bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo`lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik, dehqonchilikka oid o`n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir... Ota-bobolarimiz asrlar davomida to`plagan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy, ilmiy qarashlarini o`zida mujassam etgan bu nodir qo`lyozmalarni jiddiy o`rganish davri keldi

Тошкентда Марказий Осиёда илк газеталар –“Туркестанские ведомости” (“Туркистон ведомостлари”) ва “Туркистон вилоятининг газети” 1870 йилдан чиқа бошлаган. Биламизки, Туркистон генерал-губернаторлиги томонидан ташкил этилган мазкур нашрлардан кўзланган мақсад мустамлакачиларнинг ерли халқларга ўзларининг сиёсатларини тарғиб ва ташвиқ этиш бўлган. Мазкур газета ҳарбий округ штаби ҳузуридаги босмахонада нашр этилган.

O’zbek xalqining ko’p ming yillik tarixi, boy – ilmiy ma’naviy merosi, adabiyoti va san’ati haqidagi qimmatli ma’lumotlar qo’lyozma manbalarda aks etgandir. “Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan eng qadimgi toshyozuv va bitiklar, xalq og’zaki ijodi namunalaridan tortib bugungi kunda kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan ming – minglab qo’lyozmalar, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, ahloq, falsafa, tibbiyot, matematika, mineralogiya, kimyo, astronomiya, me’morchilik, dehqonchilik va boshqa sohalarga oid qimmatbaho asarlar bizning buyuk ma’naviy boyligimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo’lgan xalq dunyoda kamdan – kam topiladi”. Avvalo o’zbek matnshunosligining paydo bo’lishi, shakllanishi va rivojlanishi to’g’risida qisqacha to’xtalib o’tmasak o’zbek matnshunosligi borasida fikr bildirishimiz to’g’ri bo’lmas

Shayx Muslihiddin Sa’diy Sheroziy (1184-1292) o`ziga to`q va ma’rifatli xonadonda tavallud topgan. U dunyoga buyuk shoir, donishmand adib sifatida tanilgan. «Shayx» deb ko`proq so`fiylar boshlig`iga, diniy arboblarga nisbatan aytilgan. Taxallusidan ma’lum bo`lganidek, u sherozlik, Sheroz Eronning mashhur shaharlaridan biridir.