Mantiqut-tayr. Farididdin Attor

«Mantiq ut-tayr» — Attorning eng mashhur masnaviysidir. Asar bir hikoyat bilan hoshiyalanib, orada yana ko`p kichik hikoyatlar keltirilgan. Hoshiya hikoyaning asli Muhammad yoxud Ahmad G’azzoliyga nisbat beriladigan «Risola ut-tayr»ga borib taqaladi. Ibn Sinoning ham «Tayr qissasi» tasavvufiy asari bor. Bu risolada qushlar Anqoni podshoh etib saylash uchun uni izlab, uzoq orolga — jaziraga borishga ahd qilishadi. Yo`lda ularning ko`pi halokatga uchraydi. Yo`lning oxiriga yetganlari - Anqoga: «Seni o`zimizga podshoh saylash uchun keldik», deydilar. Anqo istig`no ko`rsatib, podshoh bo`lmoq uchun ularga muhtoj emasligini aytadi va “Kelgan joylaringizga qayting”, deb buyuradi. Nihoyat ularning ahvoliga achinib, podshohlikni qabul qiladi. Attor bu hikoyani ko`pgina tafsilotlar bilan ziynatlagan. Turli-tuman qushlarning Hudhud bilan suhbatlarida Attor husni ta’lil san’atidan foydalanib, g`oyat yangi bir tarzda tasavvufiy, hikmatli fikrlarni ifodalaydi. Bundan boshqa, Anqo ismi o`rniga shoir Simurg` ismini qo`yish bilan «tajnisi murakkab» san’atidan foydalanib, «man a’rifa nafsaxu faqad a’rifa rabbahu» so`zining ma’nosini go`zal bir tarzda anglatgan (Kim o`zligini bilsa, Allohi taoloni ham biladi). Simurg`ni izlab kelgan qushlardan 30 nafari omon qoladi va oxiri «Simurg`» (30 qush) o`zlari ekanini anglab yetadilar. Boshqacha aytganda, odamlarning umr bo`yi izlagan orzusi ularning o`z qalbidadir. Gulshanriy 717-hijriyda «Mantiq uttayr»ga bir nazira yozgan bo`lib, undan bizgacha kattagina parcha yetib kelgan. (Qarang: F. Teshner. Das futuvvat kapitel in Gulshexris alt osmanissher Barbeytug fon Atgars Mantiqut-tayr. (Olmoncha.) Turk adabiyoti namunalari. Istanbul, 1926).