ЭТИМОЛОГИЯ (юн. — ҳақиқат; сўзнинг ҳақиқий маъноси ва…логия) — 1) сўз ва морфемаларнинг келиб чиқишини ўрганувчи тилшунослик бўлими;
2) сўзнинг келиб чиқишини аниқлашга қаратилган тадқиқот усуллари мажмуи; 3) сўзнинг келиб чиқиши. 19-аср тилшунослигида «Этимология» термини «грамматика» маъносида ҳам қўлланган.
Тилшунослик бўлими ҳисобланган Этимологиянинг асосий вазифаси қадимий манбаларни ҳамда тил луғат таркибининг шаклланиш жараёнини ва унинг дастлабки, қадимий ҳолатини тиклашдан иборат. Ҳар бир тил лексикасида муайян миқцордаги сўзлар борки, уларнинг шакли билан маъноси ўртасидаги боғлиқлик шу тил эгалари учун тушунарсиз бўлиб қолган, чунки сўзнинг тарихан ўзгара бориши унинг дастлабки шакл ва маъносини хиралаштириб қўяди, бундай сўз структурасини тилдаги мавжуд ясалиш қолиплари орқали изоҳлаб бўлмайди. Этимологик таҳлилнинг мақсади муайян сўзнинг қачон, қайси тидда, қандай ясалиш қолипи бўйича, қайси тил материали асосида қандай шакл ва маънода пайдо бўлганини аниқлашдир. Этимологик таҳлилнинг асосий методи қиёсийтарихий усул бўлиб, у фонетик қонуниятлар, морфологик қоидалар, морфологик ўзгаришларга таяниб иш кўради. Бундай тадқиқот натижалари тил тизими ва структурасидаги турли жараёнларни ҳамда сўзларнинг этимологик маъноларини аниқлашда, этимологик луғатлар тузишда аҳамиятлидир. Муайян тил учун ўзлашма ҳисобланган сўзлар Этимология сини аниқлаш унчалик қийин эмас. Мас, ҳоз. ўзбек тилида қўлланаётган «дафтар», «пиёла», «қалам» каби сўзларнинг юнон тилига мансублиги, ўша тилдаги (дастлабки) маъносини аниқлаш учун лексикографик изланиш — тегишли тиллар (араб, форс, юнон) луғатларини солиштириш кифоя қилади. Бироқ «жуда қадимий» маъносидаги «дақёнус (даққиюнус)дан қолган» иборасининг Этимология сини аниқлаш учун дин тарихидан, Қуръони каримдаги «Каҳф сураси»дан, Рим империяси тарихидан хабардор бўлиш керак.
Сўз Этимология сининг илмий Этимология, сохта Этимология ва халқ Э. си каби турлари бор. Илмий этимологик таҳлил тил тарихига, лаҳжа ва шеваларга мурожаат қилиш, фактларни турли йўллар билан қиёслаш орқали юзага келади. Мас, пичоқ сўзининг «би» (тиғ) ўзагига чак қўшимчасини ёки «бич» (кес, кесиб ташла) феълига ак қўшимчасини қўшиш орқали, «куй» сўзининг қадимий туркийча «кбг» (қўп маъноли сўз; бир маъноси — ашулада овознинг пастбаландлиги) сўзининг «кўй», «куй» каби шакл ўзгариши ва қисман маъно ўзгариши орқали пайдо бўлганлиги илмий этимологик таҳлиллар билан аниқланган. Лисоний бирликларни этимологик таҳлил қилишда улар таркибида тежамкорлик натижасида рўй берган ўзгаришларга жиддий эътибор қаратилади. Мас, ҳоз. кунда ўзбек тилида қўлланаётган, пайт маъносини билдирувчи туновги — туновкун — туновин сўзлари аслида 3 таркибий қисмдан иборат бўлиб, «тун оғган қун» шаклида қўлланган; бир қанча шакл ўзгаришларидан кейин мазкур қўринишларга эга бўлган. Демак, «туновин», «туновги» сўзлари, мавжуд луғатлардагидек ўтган кун, бурноғи кун, кечадан олдинги кун маъноларини эмас, балки кеча, яъни тун оғган кун (тун чаппа бўлган кун) маъносини ифодалаган.
Сохта Этимология эскирган ёки ўзлашма сўзнинг морфологик тузилиши ва бошқалар хусусиятини нотўғри тушуниш натижасида юзага келадиган изоҳ. Мас, «медицина» сўзини «мадади Сино» тарзида ажратиб, Ибн Сино номи билан ёки «дорчин/долчин» сўзини «ҳақиқий дори» бирикмаси билан боғлаш сохта Этимология бўлиб, аслида лот. тесИста — «врачлик маҳорати даволаш» маъносини, форсча дорчин/долчин эса «доруйи чин» — хитой дориси маъносини билдиради. Халқ Этимологияси муайян сўз маъносини аниқ фактларга асосланмаган ҳолда, фақат товуш томонининг тасодифий ўхшашлигига қараб, шунингдек, афсона ва ривоятларга таяниб изохлашдан иборат.
Тиллардаги сўзларнинг дастлабки келиб чиқиш маъноси этимологик луғатларда берилади. Энциклопедик нашрларда, жумладан, Ўзбекистон миллий энциклопедиясида, одатда, бошқа тилдан^ ўтган сўзларгагина Этимология кўрсатилади. Ўзбек тилшунослигига бағишланган бир қатор тадқиқотларда ва айрим соҳалар бўйича тузилган луғатларда этимологик изланишлар мавжуд бўлсада, Этимология тўла маънодаги фан соҳаси сифатида шаклланиб етмаган. Проф. Ш. Раҳматуллаевнинг кейинги йиллардаги тадқиқот ва луғатлари бу соҳадаги дастлабки тажрибалар ҳисобланади.
Л<Э..Пизани В., Этимология, пер. ситал., М., 1956; Севортян Этимология, Этимологический словарь тюркских язмков, Т., 1—4, М., 1974—84; Раҳматуллаев Ш., Ўзбектилининг этимологик луғати, Т., 2000.
Неьмат Маҳкамов.