Shashmaqom shakli bastakorlik san’atining mahsulidir. Bastakorlik an’analari ham juda qadimdan boshlab davom etib kelmoqda. Temuriylar, ayniqsa Navoiy davrida, keyinchalik XVI-XVII asrlarda bastakorlik san’ati yuksak darajada bo`lganligi qo`lyozma man’balardan ma’lum.
Bastakor so`zi tojikcha bo`lib, bog`lovchi, bastalovchi ma’nosini anglatadi. O`tmishda bastakorlarning faoliyati turlicha bo`lgan. Dastlab ular maqomlar va xalq musiqa asarlari asosida betakror kuy va ashulalar yaratganlar. Yana, bastakorlar maqom pardalari negizida yangi-yangi yo`llar, yaratganlar, tayyor kuyga yangi pardalar kiritib, yoki uni boshqa doira usuliga tushirib, jozibali va mukammal asarlarni yuzaga keltirganlar. Binobarin, she’r matnlarining ashulaga shaklan hamda mazmunan moslab tushirilishiga ham alohida ahamiyat berganlar. Shashmaqomdagi turkumlarning yuzaga kelishila bastakorlardagi bunday tajriba alohida ahamiyat kasb etadi. Ba’zan sho`’balar, masalan, Buzruk maqomidagi Talqini Uzzol, Nasri Uzzol va Ufari Uzzol qismi ohangdosh ashulalar bo`lib, faqat doira usuli va she’r o`lchovidangina farq etadi. Shashmaqom turkumlari ko`pincha ashulalarning yangidan-yangi variantlarini yaratish bilan takomillashtiriladi.
Shunday qilib, Shashmaqom o`tmishdagi bastakorlik an’analarining mahsuli sifatida, maqomchilikdagi boy tajribaga asoslangan holda yuzaga keldi. Keyingi ikki asrdan ko`proq, o`tgan davr ichida, bir sozanda – xonandadan ikkinchisiga og`zaki tarzda o`tib kelishi jarayonida Shashmaqom tobora juda katta o`zgarishlarga uchradi va bizgacha etib keldi. Bu narsa XIX asrda tuzilgan va maqomlarga aytilgan she’r to`plamlaridagi maqom va sho`’balar nomini, she’r o`lchovlari hozirgi maqom qismlari bilan solishtirilsa, yaqqol seziladi.
Shashamaqom o`zbek xalqi musiqa merosida juda katta o`rin tutadi Shashamaqom yo`llarida milliy va mahalliy musiqaning boy ohanglari, vazn xususiyatlari, doira usullari va ashulalar she’rlarini moslab tushira bilish qoidalariga bog`liq qator tomonlar mujassamlangan.
Xalq musiqa asarlarining qaysi birini olib qaramang, ular u yoki bu maqom yoki uning sho`’ba pardasi, kuy tuzilishi, doira usuliga juda o`xshashligani bilib olish mumkin. Keyingi kuzatishlar Shashmaqom, xalq musiqa merosining asosini tashkil etadi deyishga imkon beradi. U 250 ga yaqin cholg`u va ashula yo`llarini o`z ichiga oladi. Ular asosida yaratilgan yuzlab xalq kuy va ashula namunalari, surnay yo`llari hisobga olinsa, maqomlarning xalq musiqasida tutgan o`rni naqadar baland ekanini yana bir bor bilib olish mumkin.
Shashamaqomga kirgan oltita maqomning har biriga alohida to`xtalib o`tishdan avval maqomlarning tuzilish qoidalari haqida umumiy tarzda tushuncha beramiz.
Shashmaqom — tojikcha olti maqom demakdir. Shashmaqom taruibidagi Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, Segoh va Iroq maqomlarining har biri yirik shakldagi turkumli asarlar bo`lib, 20 tadan 45 tagacha katta va kichik hajmdagi maqom yo`llarini o`z ichiga oladi.
O`tmishda maqomlarning ijri etilishida tanbur va doira etakchi sozlardan hisoblangan. Maqom qismlari turkum tarzida yoki yakka kuy va ashulalar tarzida yakka navozanda xonanda yoki dastalar tamonidan ijro etilgan. Jo`rnavozlik tarkibida Ikkita tanbur, bitta dutor, bitta qubuz yoki sato, doira va bir necha hamnafas xonandalar bo`lgan. Ko`rinib turibdiki, dastaga yolg`iz torli asboblar kiritilgan. Bizningcha tanburning etakchi soz deb qabul qilinishiga ham ma’lum sabab bor. U turli maqomlarga moslab sozlashga qulay bo`lgan. Mabodo ashulachining ovozi keng diapazonli maqom yo`llariga yeta olmasa, uni bir-ikki pardaga past qilib sozlash mumkin edi. Olti maqomlarga asboblarni sozlashda ham tanbur qandaydir o`lchovli soz bo`lgan. Binobarin uni turli maqomlarga moslab sozlash mumkin. Shu sababli olti maqomga tanbur uch xil (kvinta, kvarta va katta sekunda) qilib sozlangan va Mezrobi Rost, Mezrobi Segoh, hamda Mezrobi Navo deb nomlangan.

classicmusic.uz