ТИББИЁТ, медицина, табобат — кишилар соғлиғини сақлаш ва мустаҳкамлаш, умрни узайтириш, касалликларнинг олдини олиш, даволаш ҳақидаги билимлар ва шу соҳадаги амалий тадбирлар мажмуи.
Тиббиёт тиббийбиологик, клиник, тиббийижтимоий ва гигиеник фанларга бўлинади. Тиббийбиологик фанларга: одам гавдасининг тузилишини ўрганадиган анатомия, гистология ва цитология; организмнинг одатдаги ҳолатини, унда касалликнинг пайдо бўлиши, авж олиши, кечиши ва юз берадиган структур ҳамда функционал ўзгаришларни ўрганадиган нормал физиология ва биокимё; патологик анатомия ва патологии физиология; организмга дорилар таъсирини урганадиган умумий ва клиник фармакология, шунингдек, микробиология, вирусология ва паразитология, тиббиёт генетикаси ва б. киради. Одам касалликлари, уларни даволаш ва олдини олишни ўрганадиган клиник фанлар асосий даволаш усулига кўра, терапия ва хирургияга бўлинади. Тиббиётнинг ушбу қисмлари ҳам, ўз навбатида, маълум орган, системалар касалликларини атрофлича ўрганиши, йўналиши бўйича турли соҳаларга бўлинади. Mac, терапияда кардиология, ревматология, нефрология, гастроэнтерология, гематология, гериатрия, фтизиатрия, педиатрия, неврология, психиатрия, дерматология ва венерология, курортология, физиотерапия, рентгенология, терапевтик стоматология; хирургиязя, умумий хирургиядан ташқари, акушерлик ва гинекология хирургияси, травматология ва ортопедия, анестезиология, реаниматология, нейрохирургия, онкология, урология, оториноларингология, офтальмология хлрургиялари ажратилади. Клиник фанларнинг ҳар бирида беморни текшириш ва касаллик белгилари семиотикасчни аниқлаш усуллари бўлими бор.
Ташқи муҳитнинг организмга таъсири ва аҳоли соғлиғини муҳофаза қилиш тадбирларини ўрганадиган тиббийижтимоий ва гигиен и к фанларга ижтимоий гигиена ҳамда соғлиқни сакдашни ташкил этиш, умумий гигиена, болалар ва ўсмирлар гигиенаси, коммунал гигиена, овқатланиш гигиенаси, радиацион гигиена, меҳнат гигиенаси, эпидемиология ва тиббиёт географияси, шунингдек, тиббиёт этикаси ва деонтологияси киради.
Тиббиётнинг бундай бўлиниши шартли, чунки ижтимоий жараёнлар барча тиббиёт фанларига, шунингдек, илмийамалий соҳалар (ҳарбий тиббиёт, космик тиббиёт, спорт тиббиёти, суд тиббиёти ва б.)га бевосита тааллуклидир. Тиббийбиологик фанлар учун характерли бўлган экспериментал усул эса клиник ва гигиеник Тиббиёт соҳасига хам кенг кириб бормоқда. Тиббиёт табиий фанлар (биология, физика, кимё) ва ижтимоий фанлар ҳамда техника билан чамбарчас боғланган.
Тарихи. Замонавий Тиббиётнинг келиб чиқиши, тараққиёт босқичи кўҳна тарихнинг турли даврларидаги дунёқарашларни ўз ичига олади. Маълумки, турли касалликлар, уларни даволаш ва олдини олиш ҳақидаги билимлар асоси қадимдан кишиларнинг тажриба ва кузатишларига боғлиқ бўлган.
Тиббиётнинг халқ табобатидан мустақил фан даражасига кўтарилишида қад. Миср, Бобил тиббиёти, Гиппократ ва Лменнинг муҳим ўрни бор. Гиппократ касалликларни аниклаш, беморнинг ҳаёти ва фаолиятига ташқи муҳитнинг таъсирини ўрганиш, хасталикнинг келиб чиқиш сабабларини топиш ва даволашда бемор организмининг ўзига хос хусусиятларини билиш каби масалалар билан шуғулланган. Гален эса биринчи бўлиб организмдаги аъзо ва системаларнинг тузилиши ҳамда функцияларини, асосан, ҳайвонлар (маймунлар) организмида тажриба қилиб ўрганган. Унинг анатомия ва физиологияга дойр асарлари то 16-а. гача Тиббиётнинг асоси бўлиб хизмат қилди.
Ўрта Осиё ва умуман Шарқда табобат айниқса, ривож топди. Шу даврда юнон, санскрит ва бошқа қад. Шарқ тилларида ёзилган тиббиётга дойр асарларнинг кўпчилиги, жумладан, Аристотель, Диоскорид ва Галеннинг доришуносликка оид асарлари сурёний ва араб тилларига таржима қилинди. Галеннинг «К,иво аладвия ал муфрада» («Содда дориларнинг қувватлари») ва Бадиғурснинг «АлАбдал аладвия ал муфрада» («Содда дориларнинг ўрнига ўтувчилар») каби китоблари илк бор машҳур табиб ва таржимон Ҳунайн ибн Исҳоқ алИбодий (809 — 877) томонидан таржима қилинди. Шарқда Абу Ҳанифа адДинаворий (815 й. туғилган) «Китоб финнабот» («Ўсимликлар қақида китоб»)ни яратиб, унда 482 хил ўсимликнинг дорилик хусусиятларини баён этди. Абу Райҳон Берунийнинг «Китоб ассайдана фиттиб» («Тиббиётда доришунослик») асари ўша давр Т. ининг энг катта ютуғи ҳисобланиб, Ўрта Осиёда доришунослик илми — сайданага асос бўлди. Абу БакрарРозийнинг табобат соҳасидаги асарлари умуман жаҳон тиббиётининг ривожланиши, бойишида ғоят улкан аҳамият касб этди. Олимнинг тиббиёт энциклопедияси хисобланган 25 жилдли «АлЖомиъ алкабир ва қад урифа билҲовий» («АлҲовий номи билан танилган катта тўплам») асари шу давргача Ғарб ва Шарқ Тиббиёт ида қадрли бўлиб келди; 10 жилдли «Табобат китоби» ҳамда «Чечак ва қизамиқ ҳақида»ги китоби ҳам Тиббиётда машҳур эди.
Ўрта асрда Абу Али ибн Сино Т. нинг ривожланишига катта ҳисса қўшди. Унинг «ал Қонун фиттиб» (қ. «Тиб қонунлари») асари асрлар оша жаҳон табобатида асосий қўлланма бўлиб келди. Бу асар Т. нинг асосий соҳалари: анатомия, физиология, патология, терапия, доришунослик, гигиена ва б. ни қамраб олган. Иситма, ўлат, чечак, қизамиқ каби юқумли касалликларни қандайдир кўзга кўринмас жониворлар қўзғатиши тўғрисида фикр юритган. У буйрак тошларини операция қилиб олиб ташлаш, трахеотомия қилиш, жароҳатларни даволаш усуллари ҳақида ёзади. Ибн Синонинг бизгача етиб келган энг муҳим асарларидан яна бири «алАдвия алқалбия» («Юрак дорилари»)дир. Унда олим юрак касаллигида қўлланадиган (ўзи топган) дорилар ҳақида ёзади.
Таниқли табиб Абу Мансур тибга оид «Мажмуъайи кабир дар адвият муфрада» («Содда дорилар ҳақида катта тўплам»), «Рисола дар иложи амрози садр» («Кўкрак касалликларининг давоси ҳақида рисола»), «Китоб ғуно ва муно» («Мақсадларни мукаммал баён қилган китоб») каби асарлар ёзган. Буларда ички касалликлар, тери касалликлари, иситмабезгак касаллиги, уларга қарши дорилар ва даволаш усуллари баён этилган.
Шарафутдин Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Юсуф Илоқий ҳам касалликларнинг келиб чиқиши, сабаблари, белгилари, уларни аниклаш ва даволашга оид кўп билимлар соҳиби бўлган.
Ўша даврнинг йирик табибларидан бири Бадриддин Самарқандий Муҳаммад ибн Баҳром Қалонисий ҳар хил касалликларга қарши мураккаб дорилар тайёрлаб тажрибада синаб кўрган.
13-а. нинг машҳур табибларидан бири Абу Ҳомид Муҳаммад ибн Али ибн Умар Нажибуддин Самарқандий «Ағзият алмарзо» («Касаллар истеъмол қиладиган овқатлар») номли китобида ҳар бир касалликда қандай таом истеъмол қилиниши ва қайси овқатлардан эҳтиёт бўлиш лозимлиги, шунингдек, овқатларнинг дорилик хусусиятлари ҳақида ёзган.
40 й. дан ортик, табобат илми билан шуғулланган Султон Али табиб Хуросоний (15—16-а.) ўз тажрибалари асосида 2 асар ёзган. Улардан бири «Дастур алилож» («Касалларни даволаш бўйича қўлланма»)дир. 15 — 16-а. ларда Ҳиндистонда яшаб ижод этган хиротлик табиб Юсуф ибн Муҳаммад ибн Юсуф Юсуфий алҲиравий тиббий асарлари ва амалий ишлари билан Ўрта Осиё, Хуросон ва Ҳиндистонда табобатнинг яна ҳам тараққий этишига ўз ҳиссасини қўшди.
Абдулғозихон ибн Араб Муҳаммадхон Хоразмий (1603 — 1664) муҳим тиббий асарлари, жумладан, эски ўзбек тилида ёзилган «Манофиъ алинсон» («Инсон учун фойдали дорилар») номли асари билан машҳур.
18-а. нинг 2ярми ва 19-а. нинг 1ярмида Хоразмда яшаб ижод этган ўзбек табиби Жаъфархужа ибн Насруддинхўжа алҲусайний алКарукий Ҳазораспийнинг ўзбек тилида ёзилган «Мултақий аттиб» («Тиббий маълумотлар тўплами») асари (1823) 67 бобдан иборат бўлиб, унда асосан, киши аъзоларининг ҳар хил касалликлари ва уларни дорилар билан даволаш усуллари баён килинган.
Машҳур ўзбек табиби Маҳмуд Ҳаким Яйфоний Ҳўқандий (1851 й. да туғилган) умрининг кўп қисмини табобатни ўрганишга ва кишилар соғлиғини сақлашга сарфлади. У ўз давригача бўлган шарқ табобати қўлга киритган ютуқларни жамлаб ҳамда шахсий тиббий тажрибалари билан бойитган қолда «Қонун алилож» («Даволаш крнуни») ва «Тариқ алилож» («Даволаш усули») китобларини ёзиб крлдирган. Уларнинг иккинчисида ўпка, юрак, сут бези, меъда, жигар, ичак, буйрак, қовуқ ва иситма касалликлари, шишлар, тошмалар, мўй ва тирноққа оид хасталиклар, жароҳат ва яралар; суякларнинг синиши, заҳарлар, заҳарли ҳайвонлар чаққанида даволаш ва баъзи русча номдаги дорилар келтирилган.
Боситхон Зоҳидхон ўғли ўз ижодида Беруний, Розий, Ибн Сино, Илоқий, Қумрий ва Самарқандийларнинг асарларидан кенг фойдаланган. Бизгача унинг ўзбек тилида ёзилган 3 асари етиб келган.
Ўрта Осиёда қадимдан доривор ўсимликлар ва овқатли моддаларнинг хусусиятлари, уларнинг киши организмига етказадиган фойда ва зарарлари ўрганилган. Натижада халқ қўлида астасекин Тиббиётга оид кўпгина маълумотлар йиғилиб борган. Улар эса кейинчалик тиббий асарлар яратишда муқим манбалардан бири бўлган.
Европада Уйғониш даврида Тиббиёт янгидан равнақ топди. 16-а. да кўпгина фанлар, айниқса, Тиббиёт, физика ва кимёнинг ривожланиши касалликларни даволаш, сабабини билишда бу фанларнинг қонунларидан фойдаланиш имконини берди. Хирургияда, айниқса, жароҳатларни даволашда янги усуллар жорий қилинди. Анатомиянинг асосчиси А. Везалий мурдани ёриб текшириш билан одам организмининг тузилиши ва органлар фаолиятини илмий жиҳатдан аниқ асослаб берди. Инглиз врачи В. Гарвей қон айланиш системаси ҳақида асар яратиб, Тиббиётда янги бўлим — физиологияга пойдевор қўйди. Физиканинг тараққиёти натижасида бу даврда микроскоп кашф этидди ва ундан Тиббиётда фойдаланила бошланди. Голландиялик олим Антони Левенгук томонидан микроскопиянинг ривожлантирилиши микробиология соҳасининг шаклланишига сабаб бўлди.
17—18-а. ларда саноатнинг ривожланиши натижасида касб касалликлари ҳақидаги соҳа вужудга келди. Бундай касалликлар сабабини дастлаб россиялик олимлар ўрганиб, Тиббиётга янги — касб касалликлари ҳамда мех. нат гигиенаси бўлимларини киритдилар. Кейинчалик табиий фанлар ва техника соқасидаги тадқиқотлар доираси янада кенгайди. Табиий фанларнинг ютуклари Тиббиёт тараққиётига ижобий таъсир кўрсатди, беморни объектив текшириш усуллари (пальпация, перкуссия ва б.) ва лаб. диагностика асослари ишлаб чиқилди. Клиник текширув натижаларини, мурдани ёриб текширишда олинган маълумотлар билан таққослаш усули (А. И. Полунин, Н. И. Пирогов ва немис олими Р. Вирхов ва б.) касаллик белгилари орган ва тўқима ҳамда ҳужайраларнинг тузилишидаги ўзгаришларга боғлиқ эканлигини исботлашга имкон берди, бу тадқиқотлар натижасида кейинчалик Тиббиётнинг яна бир янги бўлими — патологик анатомия ва гистология соҳалари вужудга келди.
Энергиянинг сакланиш ва ўзгариш қонунлари кашф этилиши, органик моддаларнинг тузилиши, ўзгариш ва алмашинув йўлларини ўргана бориш биол. ва Тиббиётнинг тараққиётида муҳим босқич бўлди, физиологик ҳодисаларни тушунтириб берган илмий йўналиш ўша қонунларга асосланди.
19-а. нинг 2ярмида микробиология соҳасида бир қанча янгиликлар яратилди. Эпидемик касалликлардан вабо, ўлатнит қўзғатувчилари ва касаллик эпидемиологияси ўрганилди, чечак микроби аникланди ва унга карши вакцина тайёрланди (Э. Женнер). Маҳоратли врачлар ёрдамида бутун дунёда чечакка қарши эмлаш расм бўлди. Юқумли касалликлар сабаби турли микроблар эканлигини Л. Пастер асослаб берди ва бу кашфиёт асосида кишиларни куйдирги, қутуриш каби юқумли касалликларга карши эмлаб, уларнинг олдини олиш усулларини ишлаб чиқиш имконияти туғилди. Шу даврда Европада безгак, тошмали терлама (тошмали тиф), қайталама терлама ва б. юқумли касалликларни қўзғатувчи микроблар топилди. И. И. Мечников иммунитет ҳақидаги таълимотни яратди. Микробиологик кашфиётлар асосида гигиена фани шаклланди ва юксала борди. Ўша даврда Россия ва б. давлатларда ташқи муҳитнинг — ҳаво, сув ва тупроқнинг инсон организмига, шунингдек, ижтимоий омиллар — мехнат, турмуш тарзи ва овқатланиш шароитларининг ишчилар соғлиғига таъсирини ўрганиш туфайли ижтимоий гигиена муаммоси илмий асослаб берилди.
19-а. нинг сўнгги чорагида шаклланган биокимё фани соғлом организмда ва патологик ҳолатларда моддалар алмашинувини ўрганиш, унинг ўзгаришини текшириш натижасида касалликларни аниклаш билан физиология ва патофизиологияни бойитди ва Тиббиётга янги, юқори информатив ва бажарилиши осонроқ лаб. усулларини киритди. Орқа мия нервларидаги сезувчи ва ҳаракатлантирувчи толалар ўрганилди, бу эса организмда нерв системаси фаолиятининг аҳамиятини аниқлашга имкон берди, қон ва лимфа таркиби, безларнинг тузилиши ва функциялари ўрганилди. Рус олимлари С. П. Боткин, И. М. Сеченов, И. П. Павлов тадқиқотлари туфайли марказий нерв системаси ва бутун организмнинг фаолият крнунлари материалистик нуктаи назардан таърифлаб берилди.
Умуман бу даврда экспериментал Тиббиёт тобора ривожланиб борди, француз олими К. Бернар ва рус патофизиологи В. В. Пашутиннинг бу борада олиб борган илмий ишлари умумий патология (кейинчалик А. А. Богомолец ва С. С. Халатов асослаган патологик физиология)нинг фан сифатида шаклланишида муҳим аҳамият касб этди. Анатомия ва топографик анатомияларни чуқур ўрганиш хирургияда операцияларнинг муваффакиятини таъминлади.
20-а. да Тиббиётда мисли кўрилмаган ютуқларга эришилди. Немис олими В. К. Рентген икснурларни кашф этди ва Тиббиётда рентгенологияга асос солди. Табиий радиоактивликнинг кашф этилиши, ядро физикаси соғасидаги тадқиқотлар ионловчи нурларнинг тирик организмга таъсирини ўрганувчи радиобиология фанини юзага келтирди. Бу соҳадаги кейинги изланишлар даволаш ва диагностика мақсадида радиоактив изотоплардан, нишонланган атомлардан фойдаланиш имконини берди. Тиббиёт техникаси ҳам тез ривожланди. Тиббиётга электроника ютукларининг татбиқ этилиши натижасида организмдаги турли орган ва системалар фаолиятини аниқ белгилаб берадиган усуллар, сунъий юрак, сунъий буйрак ва ҳ. к. ихтиро қилинди. Электрон микроскоп эндиликда ҳужайрадаги энг мураккаб ва нозик ўзгаришларни, майда микробларни аниқлашда зарур қурол бўлиб қолди. Тиббиёт кибернетикаси ёрдамида замонавий, ихчам ва қулай протезлар яратилди, шунингдек, операция вақтида беморнинг нафас олиши ва артериал босимини меъёрида саклаб турадиган турли автоматик системалар ишлаб чиқилди, техника тараққиёти, ўз навбатида, Тиббиётга янги соҳалар (авиация тиббиёти, космик тиббиёт)ни киритди. Ирсият ва организмнинг ўзгарувчанлик қонуниятини ўрганадиган генетика фани Тиббиётнинг ривожига катта таъсир кўрсатди. Ирсий касалликларни ўрганиш тиббиёт генетикасининг пайдо бўлишига олиб келди. Иммунологиянинг ривожланиши иммунологик ўзгаришлар оқибатида келиб чиқадиган касалликларни ўрганадиган иммунопатологияга асос бўлди. К. Ландштейнернинг изогемагглютинация қонуни (1900 — 01), Я. Янский томонидан одам қони таркиби жиҳатидан 4 гуруҳга бўлиниши кашф этилиши (1907) Тиббиёт амалиётида қон қуйишдан кенг фойдаланишга имкон берди. Бу даврда Тиббиётга Пиркенинг сил касаллигини аникдайдиган аллергик реакцияси (қ. Пирке реакцияси) ва аллергия термини киритилди. 1939—40 й. ларда микроорганизмларга қарши курашнинг кучли воситаларидан бўлган антибиотиклар ихтиро қилинди ва амалда қўлланила бошлади. Витаминлар ҳақидаги таълимот ҳам ривож топди. Ички секреция безларининг тузилиши ва функциясини ўрганиш туфайли эндокринология мустақил фанга айланди, у ривожланиб, гормонотерапия ва гормонал регуляция масалаларини хам ўрганишга киришилди. Кимётерапия, гормонотерапия ва марказий нерв системасига таъсир этадиган препаратларнинг қўлланилиши ва турли синтетик препаратларни олиш усулларининг кенгайиши клиник Тиббиётни тубдан ўзгартирди. Бу даврда янги тиббий жиҳозлар, жумладан, электрон аппаратлар ёрдамида юрак фаолиятини клиник ва экспериментал текширишлар амалиётда кенг қўлланиши натижасида кардиология соҳаси ички касалликлар клиникасидан мустақил фан сифатида ажралиб чикди. Миокард инфаркти, қон ивиши, атеросклероз ва б. клиникаси таърифлаб берилди. Эндиликда кардиология муаммоларини терапевтларгина эмас, балки хирурглар, физиологлар, биокимёгарлар ва б. хам ўрганмоқдалар. Қон системасини ўрганадиган фан — гематология хам ривожланди. Уруш харакатлари чоғида ҳарбий дала хирургияси юзага келди. Травматизмнинг ўсиши туфайли травматология ва ортопедия шаклланди. В. П. Фшштовнннг пластик хирургия соҳасидаги ишлари жаҳон Тиббиёт ида юксак баҳоланди, Америкалик олим Х. У. Кушинг, рус олимлари А. Л. Поленов, Н. Н. Бурденко ва б. нинг ишлари нейрохирургиянинг шаклланишига имкон берди. Сийдиктаносил аъзолари касалликларини хирургик усулда даволаш йўлга қўйилиши туфайли урология соҳаси қарор топди. Наркоз бериш усули такомиллаштиридди. Рус хирурги А. В. Вишневский новокаин эритмаси билан маҳаллий оғриқсизлантириш усулини ишлаб чикди (1923—30). Замонавий наркоз бериш усули ва антибактериал терапия юрак ва ўпка хирургиясининг ривожланишига йўл очди, сунъий қон айланиш аппарати ва ҳ. к. кашф этилди. Кардиохирургия хам янги одимлар ташлади: туғма ва ревматик юрак пороклари хирургик йўл билан даволана бошланди. Юрак трансплантологиясига асос солинди (Жан. Африка хирурги К. Барнард, 1967).
20-а. бошларида ўсмалар ҳақидаги фан — онкология шаклланди. Кейинги тадқиқотларда ўсмаларнинг, чунончи ракнинг вирусли ва канцероген шакл назариялари юзага келди. Микробиология тез суръатлар билан ривожланди: силга қарши вакцина тайёрланди (1921, А. Кальмет ва Ш. Герен). Кейинги изланишлар натижасида полиомиелит, дифтерия ва б. инфекцион касалликларни бартараф қиладиган вакцина, зардоблар ихтиро қилинди; риккетсиоз, лептоспирозлар ҳақидаги таълимот ишлаб чикидци. Д. И. Ивановскийнинг фильтрланувчи вирусларни ихтиро қилиши (1892) ва Нидерландия ботаниги М. Бейеринкнинг кейинги тадкиқотлари вирусологиянинг мустақил фан сифатида шаклланишига олиб келди.
Замонавий тиббиётнинг баъзи муаммолари. Илмий техника ривожи, ижтимоийиқтисодий ўзгариш ва муваффақиятлар туфайли аҳоли соғлиғини саклашда касалликлар таркибида муҳим ижобий ўзгаришлар рўй берди, ўлим камайди, узоқ умр кўрувчилар сони ортди. Иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатларда илгари дунёда кенг тарқалган ўта хавфли эпидемик касалликлар (вабо, ўлат, чечак ва б.) га барҳам берилди. Кишилар соглигига ва халқ хўжалигига катта зарар етказаётган грипп, вирусли гепатит, орттирилган иммун танқислиги ва б. вирусли касалликларга қарши кураш шу куннинг муҳим тиббий муаммоларидан бўлиб қолмоқца.
Юрактомир касалликларидан юракнинг ишемик касаллиги (қ. Инфаркт), атеросклероз, гипертония касаллиги ва б. нинг олдини олиш алоҳида аҳамият касб этмоқда. Асаббузарлик, тамаки чекиш, жисмоний меҳнат билан кам шуғулланиш, меъёридан кўп овқат ейиш, спиртли ичимликларга ружу килиш, гиёҳвандлик каби иллатлар бундай касалликларнинг кўпайишига сабаб бўлмоқда. Лекин бу касалликларни ўз вактида аниқдаш ва даволашда замонавий Тиббиёт анчагина муваффақиятларга эришди.
Хавфли ўсмаларнинг пайдо бўлиш сабабларини аниқлаш ва даволаш Тиббиётнинг энг долзарб масаласидир. Кимёвий канцероген моддалар ва нурланишнинг таъсирини камайтириш, ўсмалар пайдо қиладиган вирусларни топиш ва организмнинг ҳимоя механизмларини ўрганиш муҳим масалалардандир. Бу борада Ўзбекистон Онкология маркази ҳам фаол иш олиб бормоқда.
Замонавий Тиббиётнинг долзарб масалаларидан яна бири асаб ва руҳий ўзгаришларни ўрганишдир, чунки бир қатор мамлакатларда бунга соғлиқни сақлашнинг биринчи масаласи деб қарашмоқда.
Ташқи муҳитни муҳофаза қилиш ва соғломлаштириш жуда муҳим ижтимоий ва сиёсий аҳамиятга эга. Сув, ҳаво, тупроқнинг ифлосланиши ва биосферада экологик мувозанатнинг бузилиши кишилар соғлиғига салбий таъсир кўрсатмоқда. Ичимлик сув ва тупроқнинг саноат чиқиндилари билан ифлосланишининг олдини олиш ўта долзарб масаладир. Ташқи муҳитни соғломлаштириш, табиатни муҳофаза қилиш учун кураш халқаро аҳамиятга молик бўлиб қолди. Бу соҳада кейинги йилларда республикада шифокорлар, айниқса гигиенист олимлар ва махсус и. т. институтлари жамоалари кўпгина арзигулик ишлар қилишди. Ҳоз. замон Т. и олдида турган энг муҳим масалалардан яна бири врач билан бемор ўртасидаги муносабатларнинг (қ. Тиббиёт деонтологияси) самарадорлигига эришишдир. Орган ва тўқималарни кўчириб ўтқазишдаги донорлик, тўқималар мое келмаслигини бартараф қилиш ва ушбу муаммога боғлиқ бир қанча масалалар, мас., ўзак ҳужайралардан даволаш мақсадида фойдаланиш Тиббиётда муҳим ўрин тутмоқда.
Ўзбекистонда тиббиётнинг ривожланиши. Тошкентда Туркистон унти таъсис этилиши ва унинг таркибида тиббиёт фтининг очилиши Ўзбекистонда Тиббиётнинг ривожланишидаги муғим санадир. Бу фт кейин (1931 й.) Тошкент тиббиёт интига айлантирилди.
1918 йилда Тошкентда микробиология лаб. (кейинчалик Эпидемиология ва микробиология и. т. института ҳамда вакцина ва қон зардоблари и. т. институтлари), 1919 йилда Н. А. Семашко номидаги физиотерапия инти (ҳоз. Тиббий тикланиш ва физиотерапия институти), 1924 йилда Бухорода Тиббиёт паразитологияси ва безгак инти (кейинчалик Самарқандга кўчирилган) ташкил этилди. Тиббиёт ходимларининг комплекс равишда олиб борган ишлари туфайли безгак ва ришта каби касалликлар тугатилди. Бунда олимларимиздан Л. М. Исаев, А. А. Аскаров, Т. Х. Нажмиддинов, И. К,. Мусабоев, Г. Н. Терехов ва б. нинг ҳиссаси катта бўлди.
Ўзбекистон Сил и. т. институтида беморларни меҳнат билан даволаш усули ишлаб чиқилди (Ш. А. Алимов). Республика фтизиатрлари сил эпидемиологияси, клиникаси, даволаш ва олдини олиш масалаларини ёритиб беришди. А. Н. Крюков, И. А. Кассирский, З. И. Умидова, М. С. Турсунхўжаева, Х. И. Янбаева ва б. нинг иштироки ҳамда раҳбарлигида Ўзбекистон иқлимининг юрактомир тизимига, организмдаги моддалар алмашинувига ва жигар хасталикларига таъсири ўрганилди. Иссиқ иқлимнинг организмнинг физиологик жараёнига таъсирини аниклашда Н. В. Данилов, А. Ю. Юнусов, А. С. Содиқов, А. Ҳ. Ҳошимов, З. Р. Юнусовлар катта и. т. ишлари олиб бордилар. Гастроэнтерология масалалари республика иклимига ва маҳаллий аҳолининг турмуш хусусиятлари ва иммун ҳолатига боғлаб ўрганилди, бу соҳада республикамиз олимлари А. А. Асқаров, Э. И. Отахонов, Н. И. Исмоилов, Э. Й. Қосимов ва б. нинг тадқиқотлари муҳим аҳамият касб этди. К. А. Зуфаров раҳбарлигида меъдаичак йўлини электрон микроскопда ўрганиш ишлари олиб борилди ва бу соҳа бўйича ноёб атлас яратилди.
Буқоқнинг эпидемиологияси, клиникаси, давоси ва олдини олиш ғамда биокимёси соҳасида катта тадқиқотлар олиб борилди (С. А. Масумов, Ё. Ҳ. Тўрақулов ва б.). Кейинги вақтда назарий ва экспериментал Тиббиётнинг асосий фанларидан бири — патологик физиология соҳасида, чунончи унинг овқат ҳазм қилиш органлари, моддалар алмашинуви патологяиси ва аллергология бўлимлари бўйича илмийамалий аҳамиятга эга бўлган бир қатор тадқиқотлар олиб борилди (Н. Ҳ. Абдуллаев, Ҳ. Ё. Каримов, М. М. Ҳақбердиев).
Иссиқ иқлим шароитида болаларда х,азм аъзолари касалликларининг турли жиҳатлари ўрганилди. Педиатрияда гемотерапия, юрак гликозидларини татбик, этиш ва болалар овқатланиши соҳасида тадқиқот ишлари олиб борилди (С. Ш. Шамшиев, С. Н. Йўлдошеваваб.).
Ўзбекистонда хирургия мактабининг ривожланишига С. А. Масумов, Ҳ. Ғ. Ғофуров, В. В. Воҳидов, Ў. О. Орипов, СМ. Аъзамхўжаев, М. А. Ашрапова, P. M. Нурмуҳамедов, Ш. И. Каримов ва б. катта ҳисса қўшишди. Умумий хирургия билан бир қаторда унинг тармоқдари: нейрохирургия, ортопедия ва травматология (Н. М. Шоматов, О. Ш. Шокиров, М. Ҳ. Қориев, Ш. Ш. Ҳамраев ва б.), урология (О. М. Мухторов ва б.), болалар хирургияси (К. Х. Тоҳиров, А. С. Сулаймонов); болалар юқумли касалликлари (Ш. Ҳ. Хўжаев, О. С. Махмудов, Тиббиёт Даминов) бўйича ҳам ўтказилган илмий изланишлар яхши самаралар берди. Республикада оториноларингология фани Қ. Ж. Миразизов ва б. томонидан анча тараққий эттирилди. Кўз касалликларини аниклаш ва даволаш масалалари (М. К. Комилов), нафас органларининг профилактикаси, ташҳиси ва даво усулларига тааллукли янгиликлар қўлга киритилди (А. М. Убайдуллаев, Н. Ҳ. ПТомирзаев). Гематология ва қон қуйиш соқаларида камқонликларни барвақт аниклаш, самарали даволашда, компонент гемотерапияни жорий этиш буйича ҳам муҳим и. т. ишлари ўтказилди (Х. А. Ҳакимов, С. М. Бахромов ва б.). Нафас, ҳазм ва юрактомир системаси касалликларини рентгенологик метод билан аниқлаш масалалари ёритиб беридди (Ж. М. Абдурасулов, Ж. Н. Маҳсумов, А. Р. Мансуров, Ш. Мирғаниев). Нерв системасининг инфекцион ва томир касалликларига оид тадқиқотлар ўтказидди (А. Р. Раҳимжонов, Х. Қ. Салоҳиддинов. Н. М. Мажидов). Психиатрлар пеллагра ва қутуриш касалликларида психиканинг бузилишини, шунингдек, психозларни даволаш масалаларини ўрганишди (X. Олимов). Ревматизм ва подагра касалликларининг қай тарзда кечиши, буларнинг олдини олиш, даволаш (Р. А. Қорабоева, Тиббиёт Солиев) жорий этидди. Дерматовенерологларнинг самарали ишлари юмшоқ шанкрни тугатиш, захм, дерматомикозлар билан касалланишни камайтиришга имкон берди (А. А. Аковбян, У. М. Мираҳмедов, Р. А. Капкаев). Курортологлар маҳаллий курорт ресурсларини ўрганишди.
Республикамизда фармакология фанининг тезлик билан ривожланиши натижасида 40 дан зиёд янги дорилар яратилди ва тиббиёт амалиётига тадбиқ этидди (И. К. Комилов, Ў. Б. Зокиров ва б .). Т. нинг асосий тармоқдаридан бири — ташқи муҳитни ўрганиш, аҳоли яшайдиган жойларни соғломлаштириш, санитариягигиена шароитини яхшилаш, шахсий ва овқатланиш гигиенаси соҳасида ҳам кўп ишлар қилинди ( A3. Зоҳидов, Ғ. М. Мақкамов, Б. Х. Маъзумов, Т. И. Искандеров).
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни саклаш вазирлиги тизимида кўплаб илмий тадқиқот интлари, тиббиёт олий ўқув юртлари, жумладан, Тошкенпг фармацевтика институти ва Тошкент врачлар малакасини ошириш институти бор, уларда 3000 га яқин илмий ходим, шу жумладан, 2000 фан номзоди ва 250 дан зиёд фан доктори ишлаб турибди (2004).
Саиджшол Баҳромов, Эркин Қосимов, Нажиулла Шомирзаев.