ТАЛЛИЙ

ТАЛЛИЙ (юн. Thallos — яшил новда; спектрнинг ёрқин яшил чизиқларига кўра номланган, лот. Thallium) , Tl — Менделеев даврий системасининг 111 гуруҳига мансуб кимёвий элемент. Тартиб рақами 81, ат. м. 204,37. 2 та барқарор изотопи: 2МТ1 (29,5%) ва 205Т1 (70,5%) ва 207Т1—2J«T1 радиоактив изотоплари бор. 202Т1, 204Т1 радиоактив изотопи сунъий усулда олинган. Инглиз кимёгари У. Крукс 1861 й. да сульфат кислота здининг қўрғошин камерасидан чиқадиган балчиқни спектроскоп ёрдамида текшириб, номаълум элементга тааллукли яшил чизйклар борлигини кўрди. Кейинроқ француз кимёгари К. О. Лами Таллийни илк бор металл ҳолда ажратиб олди ва унинг хоссаларини аниклади.

Таллий тарқоқ элемент; Ер пўстининг масса жиҳатдан 4,510~5% ини ташкил қилади. Таллий минералларига лорандит TlAsS2, крукезит (Си, Ag, Te)2Se, врбаит Tl (As, Sb)3 S5, гутчинсонит (Си, Ag, Tl)2 SPb2As2S3 ва 1958 Й. да Ўзбекистондан топилган минерал авиценнит ЗТ12О32/е2О3 лар киради. Таллий кўпинча галлий ва индий б^н бирга учрайди. Таллий оғир металларнинг полиметаллик рудалари чиқиндиларини қайта ишлаб, соф Таллий эса унинг сульфати эритмасини электролиз қилиб олинади.

Таллий кумуш рангоқ металл, ҳавода тез оксидланади. Физик хоссаларига кўра қўрғошинга ўхшайди. Таллийнинг суюқланиш траси 303,6°, қайнаш траси 1457°, зичлиги 11,85 г/см3. Унинг қаттиқ ҳолатдаги 2 та (а, Р) модификацияси маълум. Таллий кимёвий фаол элемент. Кўпчилик металлмаслар билан бевосита бирикади, кислоталарда эрийди, ишқорлар билан реакцияга киришмайди. Таллий бирикмаларида 1 ва 3 валентли. Таллий гидроксид Т1ОН кучли асос. Т. нитрат кислотада эриб, таллий нитрат T1NO3 ҳосил қилади. Лекин хлорид кислотада оз эрийди. Таллийнинг 1 валентли бирикмалари барқароррок, ҳисобланади.

Таллийнинг ўзи ва унинг бирикмалари жуда заҳарли. Mac, таллий сульфат T12(SO4)3 кемирувчиларга қарши заҳарли модда сифатида ишлатилади. Таллий ва унинг бирикмалари оптик асбобларда, ярим ўтказгичлар техникасида, катализатор сифатида, антидетанатор ўрнида ишлатилади; таллий бромид билан таллий йодиддан ташкил топган қаттиқ эритмаларнинг монокристаллари (Т. хлорид ҳамда Таллий бромиднинг монокристаллари) инфрақизил нурларни ўзидан ўтказади. Таллий карбонат оптик шишалар синтезида, Таллийнинг ўзи селенли ток тўғрилагичлари тайерлашда ишлатилади.

Таллий хайвон ва ўсимлик тўқимасида доимо бўлади. Тупрокда ўрта ҳисобда 10^5%, денгиз сувида 10»9%, ҳайвон организмида 410~5% микдорда Таллий мавжуд. Одам бир кечакундузда овқат ва сув оркали 1,6 мкг, ғаво орқали 0,05 мкг Таллий олади. Таллий киши организмига нафас ва овқат йўли, тери орқали кириши мумкин. Таллийдан кучли зақарланган кишининг 1—2 суткадан кейин меъдаичаги (кўнгли айнийди, қусади, қорни оғрийди, ичи суради, ичи қотади), ўпкаси зарарланади, сочи тўкилади, авитаминоз пайдо бўлади. Жуда оғир заҳарланганда полиневрит, телбалик ва кўрмай қолиш ҳоллари учрайди. Таллий организмдан сийдик (72%) ва нажас (14%) билан чиқиб кетади.

Ад.: Парпиев Н. А., Раҳимов Х. Р. Муфтахов А. Ғ., Анорганик кимё, Таллий, 2003., Касўмова С. С., Биогенные элементў, Таллий, 1990.

Комил Тожиев.