ТАЖНИС (араб. — ўхшаш, шаклан ўхшаш, ҳамжинс, хамшакл) — оғзаки ва ёзма адабиётдаги бадиий санъатлардан. Тажнисда омонимлар нозик сўз ўйинларини ишлатишга имкон беради. Шарқ бадииёт илмида Тажнисни лафздошлик даражаси ва имлосига қараб бир неча турларга ажратганлар. Агар Тажнис бирикма лафздошлигига асосланган бўлса «тажниси мураккаб» (мае: ёқилди — ё қилди, ёзаман—ёза мен), агар Тажниснинг тузилиши бир хил бўлиб, ёзилиши ҳар хил бўлса «тажниси лафз» деб аталган. Ўзбек адабиётида Тажнисни шеърий санъат сифатида ишлатишнинг 7 тури борлиги қайд этилган. У, айниқса, ёзма шеъриятнинг деярли барча жанрларида бадиийликни юзага келтириш, сўз ўйинлари қосил қилиш, сўз маъноларининг хилмахил товланишларини намойиш қилиш мақсадларида қўлланган. Мумтоз шеъриятда қофияларида Тажнис ли (омонимли) сўзлар ишлатилган номалар, ғазаллар, қитьалар, туюқлар, фардлар кўп. Шоирлар шеърда, мисра ёки байтда бир-бирига шаклан ўхшаш, жинсдош сўзларни турли маъноларда қўллашиб, чиройли Тажнислар яратганлар. Айниқса, Тажнис туркий халклар шеъриятининг ўзига хос жанрларидан бири бўлган туюқларда кенг қўлланган.
Бўлди чун умринг кунининг вақти туш, Нафси саргашт отини кўп чопма, туш. Ҳобгоҳ этгил қаноат манзилин, Йўқса ҳаргиз кўрмагингдир рост туш.
(Огаҳий).
Биринчи мисрадаги «туш» куннинг туш пайтини, киши умрининг ўртасини; иккинчиси отдан туш—ёшингни ўйлаб иш қил, инсофга кел; учинчиси уйқуда туш кўрмоқ маъноларида ишлатилган. Тажнис ли қофиялар туюқнинг жанр компонентларидан биридир. Бобур ижодидан бошлаб 2 мисрасида Тажнис сўзлар қофия бўлиб келувчи фардлар ҳам яратила бошлаган. Тажнис 15-а. ўзбек шеъриятида Юсуф Амирий, Лутфий, Навоий яратган туюқларда кенг қўлланилган. Унинг санъат сифатидаги намуналари Бобур, Убайдий, Мунис, Увайсий, Комёб, Огаҳий, Амирий, Рожий Марғилоний шеъриятида ҳам учрайди. Кейинчалик: Ҳабибий, Чархий, Ғафур Ғулом, Восит Саъдулла ва б. Т. ларнинг оригинал турларини топишиб, шеъриятга киритдилар.
Тажнис халқ оғзаки ижодида ҳам бадиийликни юзага келтириш омилларидан бири бўлиб келган.
Ад.: Раҳмонов В., Шеър санъатлари, Ленинобод, 1972; Рустамов А., Навоийнинг бадиий маҳорати, Тажнис, 1979; Орзибеков P., Туюқ: Лирикада кичик жанрлар, Тажнис, 1976.
Раҳмонқул Орзибеков.