Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy

(780-847)

 Qadimiy Xorazm Sharqda ilm-fanning rivojlanishida juda katta o`rin tutgan. Tarixchilarning tasdiqlashlaricha, Xorazmda aniq fanlar — geometriya, trigonometriya, astronomiya, topografiya, kimyo, mineralo­giya va boshqa tabiiy fanlar VIII—IX asrlardayoq yuksak darajada taraqqiy etgan. Geogra­fik bilimlarning yuksak darajada bo`lishi va jamlanishi xorazmlik savdogarlarga uzoq mamlakatlarga sayohatlarga bora olish imkonini bergan. Xorazm arab xalifaligi tarkibiga kirgach, xorazmlik olimlar o`z iqtidori va qomusiy bilim darajasining yuksakligi tufayli tez orada shuhrat qozonib, bir qator fanlar asoschilari orasida yetakchi o`ringa chiqib oldilar.

  Xorazm ilmiy maktabining ilk ko`zga ko`ringan namoyandasi Muhammad Xorazmiy bo`lib, u amerikalik sharqshunos D.Sarton ta’biri bilan aytganda «barcha zamonlarning eng ulug matematiklaridan biri» edi.

  Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (qisqacha Al-Xorazmiy) Xorazmda tug`ilgan va Bag`dodda vafot etgan. Olimning tug`ilgan va vafot etgan yillari aniq ma’lum emas. Ammo ba’zi manbalarda Al-Xorazmiy 780-yilda tug`ilgan va 847-yilda vafot etgan, deb taxmin qilinadi. Qadimda yashagan bir qator olimlar kabi Al-Xorazmiy ham u yoki bu fan bilan chegaralanib qolmay, qomusiy ilm sohibi bo`lgan. Jumladan, olimning tarix matematika, astronomiya va geo­grafiya sohasida yozib qoldirgan ilmiy merosi jahon ilm ahli tomonidan dunyo fani rivojiga qo`shilgan bebaho hissa sifatida tan olingan.

  Al-Xorazmiyning xususan, arifmetika va algebraga oid asarlari Yevropaning qator tillariga ko`p marta tarjima qilinib, unda keltirilgan ilmiy dalillar matematika fanida va amaliyotda keng qo`llanilgan. Olim qoldirgan hisob-kitoblarning ko`pchiligi hozirga qadar o`z ahamiyatini yo`qotgan emas. Xususan, Al-Xorazmiy nomi lotincha kitoblarda Algoritmus, Algorismus, Al-Xoarismus, Alkauresmus, Alxoharitmus va hokazo shakllarda keltirilgan bo`lib, bu o`z navbatida yangi arifmetika — algoritmga asos bo`lgan. Fransiyalik sharqshunos olim J.Reyno 1849-yilda Yevropa mamlakatlarida matematikaga oid turli davrlarda chop etilgan asarlarda keltirilgan ushbu nomlar aslida Xorazm ilmiy maktabi vakili Al- Xorazmiy nomi bilan bevosita bog`liq ekanligini isbotlab bergan.

  Al-Xorazmiy matematikasi Hindcha sanoq va shunga asoslangan arifmetik amallar tizimining rivojlanishiga zamin tayyorladi. Olimning «Al-jabr va muqobala» deb nomlangan mashhur asarining nomidan yangi «algebra» termini paydo bo`lgan va u alohida fan sifatida rivojlana boshlagan.

  Xorazm halifasi ham mashhur olim Al-Xorazmiyga alohida e’tibor ko`rsatgan. Jumladan, Xazariyaga yuborilgan elchilar orasida Al-Xorazmiy ham bo`lgan. Olim ushbu safar natijasi ularoq o`zi borgan yurtlarga oid geografik ma’lumotlarni ustalik bilan tasvirlashga muvaffaq bo`ldi. Mutaxassislarning fikricha, Sharqiy Yevropa geografiyasi va etnografiyasiga doyr dastlabki ma’lumotlarga, aynan, Al-Xorazmiy asos solgan. Keyinchalik bu ma’lumotlar sharq mamlakatlarida yaratilgan geografik asarlarning biridan-ikkinchisiga o`tib, eng aniq va o`zgarmas ma’lumot bo`lib qolgan.

  Al-Xorazmiy ilmiy faoliyatida Bag`dod shahrida VIII asr oxiri IX asr boshlarida Xorun ar-Rashidning o`g`li Ma’mun davrida tashkil etilgan olimlar akademiyasi — «Bayt al-hikma» («Donishmandlar uyi») katta rol o`ynagan. Bag`dod Akademiyasida Halifa Ma’munning topshirig`iga ko`ra, Al-Xorazmiy boshchiligida 70 dan ortiq; olim jahonning va osmonning batafsil tasvirini o`z ichiga olgan «Jahon xaritalari», ya’ni dunyo atlasini tuzish ustida faoliyat olib borishgan. Bu xaritalar yig`indisi «Ma’mun dunyo xaritasi», deb ham ataladi va manbalarga ko`ra, uni tuzish taxminan 840 yilda yakunlangan.

  Ana shu xaritalarning tuzilishi munosabati bilan yozilgan Al-Xorazmiyning «Surat al-arz» kitobi o`z davrida juda mashhur bo`lgan va undan nafaqat bag`dodlik olimlar, balki birmuncha uzoq mamlakatlardagi ilm ahli ham keng foydalangan. Kitob bir necha unlab xaritalar va ularga berilgan izohlarni o`z ichiga olib, hammasi birgalikda «Kitobu surat al-arz» deb atalgan. U «Yerning qiyofasi kitobi» yoki boshqacha aytganda «Geografiya» ma`nosini ham bildiradi.

  Mazkur asardagi izohlarda dunyoning turli qismlari iqlimlar bo`yicha joylashtirilgan va ularning georafik koordinatalari keltirilgan. Hammasi bo`lib 537 ta eng muhim joyning nomi, jumla­dan, shaharlar, so`ngra tog`lar (203 nom), dengizlar va orollarning nomlari, oxirida esa daryolar alohida-alohida qilib yozilgan. Kitobda keltirilgan jadvallarda «G`arbiy tashki dengiz» (Atlantika okeani), «Qulzum dengizi va Yashil dengiz» (Qizil dengiz va Hind okeani) kabi nomlar uchraydi. Shuningdek, asarda Azov dengizi, Nil daryosi va ularning atrofidagi hududlarga izoh berilib, bu yerlarning xaritasi ham keltirilgan. Mohiyat va mazmuniga ko`ra, mazkur asar katta bir atlasga ilova qilingan izohdir.

  Al-Xorazmiy Xorazm va Bag`dodda ijod qilganini inobatga olsak, shu ikki mintaqa o`rtasida qilgan sayohatlari natijalari olimning geografik asarlari uchun asos bo`lgan, deb aytish mumkin. Olim o`z asarlarida Yerning o`lchamlari haqida ham ba’zi ma’lumotlarni keltirgan va bu haqda sharq mamlakatlarida yashab ijod qilgan geograf olimlarning asarlarida qayd etilgan. Jumladan, Ibn al-Faqihning yozishicha, Al-Xorazmiy Yerni yassi, yuzasining umumiy maydoni 9 ming farsahga teng bo`lib, shuning o`n ikkidan bir qismidagina odamlar yashaydi, deb hisoblagan. Olimning maz­kur fikri o`sha paytlarda Yer shakli haqida hukmron bo`lgan taxminlarga asoslangan bo`lishi mumkin, albatta.

  Al-Xorazmiyning geografik merosi arabshunos K.Nallino, chex olimi G.Mjik va vengriyalik tadqiqotchi K.Segledi tomonidan chuqur o`rganilgan. Italiyalik sharqshunos K.Nallino «Yevropadagi hech bir xalq Al-Xorazmiy erishgan yutuqqa erishishga va bunday asar yaratishga qobil emas edi», deb yozgan edi. K.Segledi esa Xorazmiy geografiyasiga asoslanib, «Dunaybo`yi mamlakatlarining Xorazmiycha xaritasi»ni qayta tuzishga muvaffaq bo`lgan.

  Al-Xorazmiyning geografik g`oyalari bu fanni yangi pog`onaga ko`tarib, IX asr boshlaridagi sharqda yangi geografiya fanining yaratilishiga olib keldi. H.Hasanovning yozishicha, 1894-yilda Ita­liya Fanlar akademiyasining maxsus komissiyasi Al-Xorazmiyning «Surat al-arz» asarini har tomonlama tekshirib, u o`z davrining juda qimmatli qo`llanmasi bo`lganini va umuman, geografiyaning taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etganini tasdiqlagan. Ana shunga ko`ra, Al-Xorazmiyni nafaqat buyuk geograf olim, balki sharq geografiyasining asoschisi, Ispaniyadan to Qashqargacha barcha tabiatshunos, geograf va sayyoh olimlar tadqiqotlari yo`nalishlarini belgilab bergan yo`lchi yo`lduz, deb aytish mumkin.