ПЛУТОНИЗМ (Pluton — афсонавий ер ости ҳукмдори номидан) — Ер геологик тарихида ички (эндоген) жараёнлар ҳал қилувчи роль ўйнайди деган илмий таълимот. 18-а. охири — 19-а. бошларида кенгтарқалган. Плутонизм қарашлари системаси шотландиялик табиатшуносгеолог Ж. Геттоннинг «Ер назарияси» китобида (1788, 1795) ишлаб чиқилган. Унинг фикрича, Ер юзаси ва Ер пўстида содир бўладиган барча ўзгаришлар физик ва кимёвий жараёнлар билан узвий боғлиқ. Плутонизм қуруклик юзасининг сув билан ювилиб кетиши, денгиз остида чўкинди жинсларнинг пайдо бўлиши, уларнинг зичланиши, денгиз суви қайтгач, янгидан материкнинг бунёдга келишини «ернинг ички ҳарорати» (магматизм ва вулканизм) оқибати, деб ҳисобларди. Ж. Геттоннинг бу таълимоти магма ва магматик тоғ жинслари ҳақидаги биринчи прогрессив тушунчага асос солди ва ўша даврда хукм сурган нептунизм (А. Вернер) таълимотига катта зарба берди. 19-а. бошларида базальтларнинг вулкандан келиб чиққанлиги ва вулкан ҳамда зил-зилаларда Ер ички энергиясининг аҳамияти аникланди. Плутонизм тарафдорлари Ер юзаси тарихида вулкан ҳаракатлари ҳал қилувчи аҳамиятга эга, деб ҳисоблаганлар (вулканизм-катастрофизм тарафдорлари А. Гумбольдт ва Л. Бух ҳам шу фикрда эдилар). «Вулканистлар» ва «плутонистлар»нинг илмий қарашлари бир-биридан фарклансада, уларнинг ҳар қайсиси Ер тарихида ички кучларнинг ҳал қилувчи ролини тан олганлар ва улар орасидаги илмий баҳслашувлар геол. фанини ривожланишига катта ҳисса қўшган.