ПАРАЗИТИЗМ (юн. parasitos — текинхўр, ҳамтовоқ, паразит ва ismos — касаллик ҳолати) — (биологияда) озикланиш орқали боғланган ва ўзаро моддалар алмашинувига асосланган, генетик жиҳатдан турлича бўлган организмларнинг тарихий шаклланган ассоциацияси. Паразитизмда бир организм (паразит) иккинчи организм (хўжайин)дан яшаш муҳити ва озик, манбаи сифатида фойдаланади: иккала организм ҳам ўзаро антагонистик муносабатда бўлади. Бундан ташқари, паразит—хўжа-йин муносабатлари организмда иммунобиологик реакцияларни келтириб чиқаради. Ҳайвонот дунёсининг деярли барча типларида паразитлик билан ҳаёт кечирувчи турлар мавжуд. Баъзи бир синфлар (сўрғичлилар, тасмасимонлар), ҳатто типлар (споралилар, микроспоридлар, тиканбошлилар) фақат паразит турларни уз ичига олади. Бўғимоёқлилар типида паразитлар ҳашаротлар ва ўргимчаксимонлар синфи вакиллари орасида кўп учрайди. Умуман Ер юзида мавжуд бўлган ҳайвонлар турининг 60—65 минги (4—5%) паразит ҳаёт кечиради. «Паразитизм» терминининг келиб чиқиши Юнонистонда, Перикл даврида (мил. ав. 5-а.) мавжуд қонунга асосан, кўзга кўринган давлат арбоблари кексалик ёшида давлат қарамоғига ўтишган. Улар учун қурилган махсус пансионлар параситария, у ерда яшовчилар эса па(расз)итлар деб аталган. Рим империяси даврида паразит сўзи ўзгалар ҳисобига яшовчи маъносини англатиб, ҳоз. кунгача сақланиб қолган. Бу сўз биол., ветеринария ва тиббиётда ҳам худди шу маънода кириб келган бўлиб, бошқа организм (хўжайин) тўқималари ёки ҳазм қилган озиқ моддалар билан озиқланадиган, унинг ички органлари ёки тана юзасида вақтинча ёки дои-мий яшайдиган организмни англатади. Рус олими Р. С Шульцнинг фикрича, Паразитизмнинг 1 – мезони унинг яшаш жойи; 2 – озикланиш усули (метаболитик боғлиқлиги) ва 3 – хўжайин организмига патоген таъсиридан иборат. И. И. Мечников паразитизмни бошқа организмлар ҳисобига яшовчи ва озиқланувчи жониворлардебтаърифлаган. Паразитизм билан боглик ҳодисалар одам ва ҳайвонларда анча батафсил ўрганилган бўлишига карамай, унинг келиб чиқиши ва шаклланиши масалаларининг кўп жиҳатлари ҳозиргача маълум эмас. Бу аввало ҳайвонлар эволюцияси билан боғлиқ.
Яшаш жойига кўра, Паразитизм ташқи — эктопаразитизм (паразит хўжайин тана-сининг ташқарисида яшайди) ва ички — эндопаразитизм (паразит хўжайин организми ичида яшайди), яшаш муд-датига кўра, вақтинчалик (паразит ҳаётининг маълум бир қисми паразитлик билан ўтади) ва доимий (стационар) (паразитнинг ҳамма ривожланиш бос-қичлари паразитлик билан ҳаёт кечира-ди) бўлади.
Паразитларни ўрганиш ва уларга қарши кураш чораларини ишлаб чиқиш б-н паразитология, гельминтология, микробиология, вирусология ва фитопатология шуғулланади. Эволюция жара-ёнида организмлар ўртасида турли хил биологик, хусусан, индифферент (бе-тараф), симбиоз (ўзаро фойдали), ан-тагонистик (қарамақарши) муносабатлар вужудга келган.
Индифферент муносабатдаги организмлар бир хил шароитда ва битта ҳудудда биргаликда яшаб, бир-бирига фойда ёки зиён келтиришмайди (мас, денгиз остида яшовчи актиниялар, денгиз юлдузлари, қисқичбақасимонлар).
Симбиоз муносабатда 2 ёки ундан ортиқ организмлар ўзаро манфаатдорликда яшайди. Бу муносабатлар асосида ижарада яшовчанлик (синойкия) ва озикланиш орқали боғланиш (комменсализм) ётади. Барча паразитлар эволюция жараёнида эркин яшовчи орга-низмлардан, кўпчилик эктопаразитлар эса йиртқичлар озикланиш муддатининг аста-секин узайиши натижасида келиб чиққан. Эктопаразитлар, айниқса, бўғимоёқлилар орасида кўп учрайди. Узок, эволюция жараёнида бўғимоёқлилар умуртқали қайвонлар билан озикланиш туфайли боғланишда бўлиши орқали аста-секин эктопаразитларга айланиб борган. Каналар, пархўрлар, патхўрлар, жунхўрлар, битлар ва бургалар худди шу йўл билан вужудга келган. Кўпчилик умуртқасизларнинг умуртқали ҳайвонлар териси, жабра ёриклари ёки бошқа органларига ёпишиб ҳаёт кечириши, улар аста-секин ботиб кириб озикланишга утиши туфайли эктопаразитларга айланиб борган. Инфузориялар ва паразит қисқич-бақасимонлар бунга мисол бўлади. Баъзи ҳашаротларнинг личинкалари қуруқликдаги умуртқали ҳайвонларнинг паразитлари ҳисобланади. Дастлаб бу личинкалар яралардаги нобуд бўлган тўқималар ёки ўлган ҳайвонлар б-н озиқланган. Кейинчалик улар тирик тўқималар билан озиқланишига мослашиб, ҳақиқий паразитларга айланган. Эндопаразитларнинг келиб чиқиши кўп жиҳатдан эктопаразитларнинг эволюцияси билан бевосита боғлиқ. Терида паразитлик қилувчи инфузорияларнинг бир гуруҳи ва ҳашаротлар личинкалари шу тариқа эндопаразитларга айланган. Рус олими В. А. Догелнинг фикрича, эркин яшовчи умуртқасиз ҳайвонларнинг цисталари, тухумлари ёки личинкалари тасодифан овқат ҳазм қилиш органларига тушиб қолиб, у ерда ривожланишни давом эттириши натижасида эндопаразитларга айланиб қолган. Кўпчилик бир ҳужайралилар ва нема-тодалар шу йўл билан келиб чиққан бўлиши мумкин. Қон паразитлари Паразитизмга юксак даражада мослашган бўлиб, дастлаб улар ичакда паразитлик қилган, кейинчалик турли йўллар билан қонга ўтиб, у ерда яшашга мувофиклашган бўлиши мумкин. Паразитларнинг ҳаёт цикли ва тарқалишини ўрганиш уларга қарши кураш ва, айниқса, касаллик-дарнинг олдини олишда жуда муҳим. Бунда паразитлар, паразит ташувчи ва оралиқ хўжайинлар дорилар ёрдамида йўқотилади. Паразит (зараркунанда) ўсимликларга қарши биологик курашдан (мас, парда қанотли ҳашаротлар — яйдоқчилардан) кенг фойдаланилади.
Ад.: Абуладзе К. И. и др., Паразитология и инвазионные болезни сельскохозяйственных животных, М., 1990; Акбаев М. Ш. и др., Паразитология и инвазионные болезни животных, М., 2000.
Жалолиддин Азимов, Эркинжон Шакарбоев.