ЧАТҚОЛ ТИЗМАСИ — Ғарбий Тянь шандаги тоғ тизмаси. Қирғизистон ва Ўзбекистон ҳудудларида. Фарғона ва Чатқол водийларини бирбиридан ажратиб туради. Жан. ғарбдан шим. шарққа 220 км чўзилган. Шим. шарқий қисмида Талас Олатовидан Терекбел довонининг ғарброғида ажралган, жан. ғарбда Чирчиқ водийсида тугайди. Бал. 3000—3500 м, энг баланд жойи 4503 м. Ч. т. да бирбиридан дарёлар билан ажралган бир канча тоғ массивлари бор. Булардан йириклари Суренота, Қизилнура, Учтош, Арашон, Саргардон, Қумбел ва б. Ч. т. асимметрик тузилишга эга. Шим. ва шим. ғарбий ён бағирлари Чатқол дарёси водийсидан тик кўтарилган. Жан. ва жан. шарқий ён бағирлари эса кияроқ. Сувайирғич қисмида кўплаб тик кўтарилган чўққилар бор. Ён бағирлари зич дарё водийлари билан кесилган, денудацион юзалар тарқалган.
Тектоник жиҳатдан герцин бурмаланиши даврида шаклланган антиклинорий. Ҳоз. баландлигига бугунги кунларда ҳам давом этаётган янги тектоник ҳаракатлар таъсирида кўтарилган. Чатқол тизмаси, асосан, палеозой даври чўкинди, метаморфик, отқинди тоғ жинслари (сланец, оҳактош, гранит, гранодиорит, порфир ва б.)дан ташкил топган. Этакларида палеоген, неоген, тўртламчи давр шағал, гил, конгломерат, лёсс катламлари учрайди. Сувайирғич ва унга ёндош қисмларида қад. музликлар қолдирган музлик ётқизиқдари (мореналар) ҳам тарқалган. Иқлими континентал, киши совуқ, ёзи салқин, сернам. Йилига 1000 мм дан зиёд ёғин тушади (ғарбий қисмида ёғингарчилик камроқ). Тупроқўсимлик қоплами баландлик минтақалари бўйича тоғдашт минтақасидан бошланиб, абадий қорлар билан қопланган нивал минтақада тугайди. Тизманинг этакларида бўз тупроқлар тарқалган. Уларда лола, лолақизғалдоқ, ранг, қўнғирбош, оқ каврак, буғдойиқ, чалов, бетага, тактак, бўтакўз, буталардан дўлана, тоголча, аччиқбодом ва б. ўсади. Юқорироқ қисмларида қўнғир тоғўрмон, каштан тупроқларда баланд бўйли ўтлар, тиканли бодом, дўлана, зирк, арча, ёнғоқ, қорақарағай, заранг, қайин ва б. учрайди. 3000 м баландликда субальп, альп ўтлоқдари мавжуд. ТТГунингдек, мушукқуйруқ, альп лоласи, ёввойи пиёз, кизилтикан, каврак ва б. ўсади. Ёввойи ҳайвонлардан қобон, бўрсиқ, олмахон; тизманинг баланд қисмларида кийик, қор қоплони, силовсин, бўри, айиқ, тулки ва б. ; қушлардан каклик, каптар, булбул, қирғий, лочин, калхат ва б. учрайди.
Чатқол тизмаси ҳудудида Саричелак қўриқхонаси ва УгомЧатқол давлат табиат миллий боғи ташкил этилган. Чатқол тизмасининг табиий ресурсларидан энг муҳимлари: қазилма бойликлар, сувэнергия ресурслари, шифобахш иқлими, мевали ва доривор ўсимликларидир.
Мурод Маматқулов.