Nodira hayoti, faoliyati, asarlari, she’riyati haqida ma’lumotlar
Mohlaroyim Nodira XIX asrning birinchi yarmida yashab, ijod etgan mashhur shoira, davlat arbobi, madaniyat va adabiyot homiysidir. Shoira 1792 yili Andijon hokimi Rahmonqulbiy oilasida tavallud topdi. Uning onasi Oyshabegim maʼrifatli ayol boʻlgan. Oʻzining oilaviy silsilasiga koʻra Bobur nasliga mansub boʻlib, shoiraning ota-onasi ham davrning eʼtiborli kishilari edilar.
Mohlaroyimning taʼlim-tarbiyasi shu muhitda kamolotga yetdi va u tahsil yillarida xalqimizning tarixi, madaniyati, ilm va adabiyoti ravnaqidan yaxshigina xabardor boʻlib oʻsdi.
Mohlaroyim sheʼriyatga juda erta havas qoʻydi. Ustoz Navoiy, Jomiy va Bedil kabi allomalarning asarlariga boʻlgan eʼtiqodmandlik bilan ruhan barkamollashib bordi.
Maʼlumki, bu yillarda Qoʻqon xonligini Olimxon idora qilardi. Uning ukasi Umarxon esa Fargona vodiysining nufuzli shaharlaridan boʻlgan Margʻilonda hokim edi. 1807 yillarda ilgaridan bir-birlariga koʻngil qoʻyib, sevishib kelgan Umarxon va Mohlaroyim turmush quradilar. Shu munosabat bilan Mohlaroyim Margʻilonga keladi. Koʻp oʻtmay Qoʻqon xonligida davom qilib kelayotgan ziddiyatlar oqibatida 1810 yili Olimxon qatl etilib, uning oʻrniga Umarxon taxtga koʻtariladi. Shundan boshlab Mohlaroyim taqdiri Qoʻqon bilan bogʻlanib qoladi. Uning shoira sifatida keng koʻlamda ijod maydoniga kirib kelishi ham shu yillarga toʻgʻri keldi.
Nodira Qoʻqonda xon saroyida ekan, davlat ishlaridan ham voqif boʻlib borardi. Xususan, adabiyot va sanʼat ahli bilan yaqinlashishga, qoʻp asrlik adabiyotimiz yoʻlidan borib, davr sheʼriyatini yuqori koʻtarishga astoydil kirishadi. Mohlaroyim va Umarxonning oilasida ikki oʻgʻil tugʻiladi. Muhammad Alixon va Sulton Mahmudxonlar oʻsibulgʻayib boradilar. Umarxonning 1822 yili bevaqt vafotidan keyin yosh Muhammad Alixon davlatni boshqarishga kirishadi. Nodira ham yosh oʻgʻlining yoniga kirib mamlakatni boshkarish ishida faol ishtirok eta boshladi.
Nodira davlat va mamlakat ishlarini tadbir va adolat bilan idora qilishda homiylik namunalarini koʻrsatarkan, bu yillarda mamlakatda nisbiy osoyishtalik saqlandi. Qoʻshni oʻlkalar va ularning hukmdorlari bilan savdo-sotiq va boshqa sohalarda kelishuvlar amalga oshirildi. Nodiraning mamlakatdagi qurilishlar sohasidagi olib borgan ishlari, madaniyat va adabiyot borasida koʻrsatgan tashabbuskorliklari shoira devonining debochasida taʼkidlab oʻtilgan.
Shoira keltirgan bu maʼlumotlarni uning zamondoshlari Nodir, Xotif va Mushrif kabi tazkira va tarix asarlarining mualliflari toʻldiradilar va tasdiq etadilar. Shoir Nodir Moxlaroyimga bagʻishlab yozgan “Haft gulshan” dostonida uni olimlarga, fozillarga ahamiyat bergani, isteʼdodli shoirlarni ijodga tashviq etgani, ayniqsa, xotin qizlardan chiqqan shoira va fozilalarni oʻz himoyasiga olgani haqida gapiradi. Oʻsha davrda yashagan qozi Abdunabi Xotifning Nodira haqidagi xotiralari va shoiraning hayoti hamda ijtimoiy faolyatiga bagʻishlangan, ammo tamomlanmay qolgan voqeband dostonida shoiraning ilmiy va ijtimoiy faoliyatini ishonarli dalillar bilan koʻrsatishga harakat qiladi. Xotif “Asar yozishdan maqsadim Nodiraning oqila, fahmli, ilm va soʻzning qadriga yetadigan donishmand ayol ekanligini koʻrsatishdir”, deydi. Nodiraning madaniyat va adabiyot homiysi sifatidagi sarvarligi alohida taʼkidlanadi: “Umarxon vafotidan soʻng, – deb yozadi Xotif, – bu iffat sadafining injusi kunlarni hasratu firoq bilan shu tariqa oʻtishini noshukurchilik deb bildi. U gulistondek Chahorchaman bogʻiga borib, Fargʻona, Toshkent, Xoʻjand, Andijon va boshqa shaharlardan fozillar, olimlar, xattotlar, naqqoshlarni oʻz xizmatiga chaqirtirib keldi. Mamlakat xirojlaridan behisob tilla va javohirlarni sarf qilib bir madrasai oliy, naqshdor masjid, hammom, karvonsaroy bino qildirdi va madrasa, masjidlarga hisobsiz vaqflar tayin qildi… Bu kunlarda yana kitoblar yozdirish va ularga zebi ziynat berishga farmon qilib, bir kitobxona bino ettirdi. Undagi kotiblar, xattotlar, naqqoshlarga shunday karam va ehsonlar koʻrguzdiki, buning ovozasi atrof olamga mashhur boʻldi. Amudaryoning bu tomonidagi yoqutkalam kotiblar, Mirali raqam roqimlar, Moniy kabi musavvirlar bu yerga jamʼ boʻddilar. Shunday qilib, bu ayol aqlu donish va yaxshi fazilatlari bilan yagonai zamona, “Nodirai davron” boʻlib taniddi va xalqlar tahsiniga sazovor boʻddi”.
Biroq xonliklar oʻrtasida davom etib turgan muttasil kelishmovchiliklar Mohlaroyimning oʻz faoliyatini keng ravnaq toptirishiga rahna solib turar edi. Oqibat shunga olib keladiki, Buxoro amiri Nasrullo turli vajkorsonlar bilan Qoʻqon ustiga bostirib kelib, goʻyo bu yerda izidan chiqqan shariat qoidalarini nizomga solmoqchi boʻladi. Xonlikning hamma eʼtiborli kishilarini taʼqib etadi va Mohlaroyimni ikki oʻgʻliMuhammad Alixon, Sulton Mahmudxon va nabirasi Muhammad Aminxonni vahshiylarcha katl etadi.
Oʻzbek xalqining ajoyib shoirasining hayoti shu yoʻsinda fojiali yakun topadi.
Nodira oʻzbek mumtoz adabiyotidagi ulkan bir bosqichning namoyandasidir. Shoira yashab ijod etgan davrda Qoʻqon xonligida oʻzbek adabiyoti keng rivoj topib, oʻziga xos adabiy muhit vujudga keladi. Bu adabiy muhit boshida Qoʻqon xoni, Nodiraning umr yoʻldoshi Umarxon – Amiriy turardi.
Mohlaroyimdan bizgacha oʻzbek va fors-tojik tillarida “Komila”, “Nodira” va “Maknuna”taxalluslari bilan yaratilgan lirik asarlardan iborat katta meros yetib kelgan.
Nodiraning hayot yoʻli va adabiy merosi haqida Lutfulla Olim, Fitrat, S. Ayniy, V. Zohidov, V. Abdullayev, Utkir Rashid, T. jalilov kabi olim, shoirlar va ayniqsa, uning oʻz davri adabiyotidagi oʻrni haqida A. P. Qayumov yaratgan tadqiqotlar diqqatga sazovor. Adabiyot tarixiga oid manba va tazkiralarda Nodiraning katta meros egasi ekanligi qayd etilsada, lekin 60-yillargacha ham shoira lirikasining juda kam qismi maʼlum edi. Koʻp yillik izlanishlar natijasida shoira merosining bir qator manbalari aniqlandi. Ushbu satrlar muallifining tinimsiz izlanishlari natijasida shoira devonining qoʻlyozmalari topildi, ularni oʻrganib, tahlil etish boʻyicha ilmiy ishlar davom ettirildi. Natijada oʻtgan davr ichida Samarqanddan shoiraning Komila taxallusi bilan oʻzbek va fors-tojik tillarida jamlangan, oʻzi barhayotlik davrida koʻchirilgan devoni maʼlum boʻldi. Oʻz navbatida shoiraning Nodira taxallusidagi asarlaridan iborat devoni Namangan shahridan topildi. Toshkentda esa Maknuna taxallusi bilan yaratilgan fors-tojik tilidagi sheʼrlari jamlangan yana bir devoni aniqlandi.
Shoiraning Komila taxallusi bilan jamlangan katta ilk devoni oʻz davrida mashhur boʻlgan. Keyinchalik shoiraning madaniyat va adabiyot sohasidagi favqulodda tashabbuskorlik faoliyati va goʻzal isteʼdodini taqdirlagan zamondoshlari unga “Nodirai davron” nomini munosib koʻrgach, Nodira devoni ham yuzaga kelgan edi. Ayni paytda shoiraning fors-tojik tilidagi devoniga soʻzboshi yozgan nomaʼlum adibning taʼkidlashicha, ushbu devon Umarxon vafotidan soʻng jamlangan boʻlib, undagi forsiy sheʼrlarga shoira tevaragidagi fozillarning maslahati bilan Maknuna taxallusi qoʻyilgan. Shunday qilib, bu uchta taxallusda yozilgan devonlar oʻn ming misra atrofidagi sheʼrlarni oʻz ichiga oladi.
Nodiraning oʻzbek va fors-tojik tilidagi devonlari shu tillarda yozilgan debochalar bilan boshlanadi. Ushbu debochalarni shoiraning hayot yoʻli, ijod boskichlari, uni oʻrab turgan adabiy muhitning xususiyatlari, soʻz borayotgan devonlarning mundarijalari haqida muhim maʼlumotlarga ega boʻlgan manba sifatida baholash mumkin.
Shoiraning yuqorida soʻz borayotgan devonlari qoʻlyozmalarini koʻzdan kechirar ekanmiz, ularda Sharq adabiyoti, xususan, oʻzbek adabiyotining tematikasi, janr xususiyatlariga xos boy manzarani koʻramiz. Ayni paytda Mohlaroyim oʻtmishning teran anʼanalaridan bahramand boʻlib yaratgan gʻoyaviy va badiiy yetuk asarlari alohida diqqatga sazovordir.
Nodira ijod borasida Alisher Navoiyni oʻziga ustoz deb bildi. Navoiy ijodining asosiy mazmuni uning insonparvarligi bilan izohlanadi. Nodira insonning ruhiy holatini baland ohanglarda tarannum etadi. Shoiraning “Aziz” radifli gʻazalining:
Shoira devonlarining qoʻlyozmalari OʻzRFA Beruniy nomidash Sharqshunoslik instituti va H. S. Sulaymonov nomidagi Qoʻlyozmalar instituti fondlarvda saqlanmoqda.
Keldi ashraf barcha olam ahlidin,
Yoʻqturur dunyoda insondin aziz. –
misralari bevosita Navoiyning “Jondin seni koʻp sevarman, ey umri aziz” soʻzlari bilan boshlanuvchi ruboiysini esga soladi.
Nodira sheʼriyat maydoniga qadam qoʻyar ekan, bu yoʻlda Jomiy, Fuzuliy, Bedil, Bobur va Mashrab sheʼriyatidan ham bahramand boʻldi. Nodira shu ulugʻ ustozlari izlaridan borib, asarlarida insonni oʻrab turgan borliq va uning nashʼu namolaridan bahra oldi. Nodira hayotni sevadi, uni qadrlaydi, u Muhabbat Alloh taolo tomonidan insonlar qalbiga solingan mangu yogʻdu ekanligini kuyladi:
Muhabbatsiz kishi odam emasdur,
Gar odamsan muhabbat ixtiyor et!..
Kuyib, ey Nodira, olam eligʻa
Muhabbat shevasini oshkor et!
Shoira himmat, sabr, qanoat, nomus, hayo xislatlarini maʼrifat, yaʼni xudo vasliga erishishni yaqinlashtiruvchi manzillar sifatida qayd etadi, odam ana shu sharafli xislatlarni mukammal oʻz ruhiga singdirib olishi va uni sobitqadamlik bilan koʻngil ganjinasida asramogʻini obrazli bir tarzda tasvirlaydi. Odamzod shu sifatlardan mahrum boʻlar ekan, u riyo yoʻliga kirib ketadi.
Nodira oʻz ijodida dunyoviylik bilan bir qatorda tasavvufning naqshbandiya yoʻnalishiga asoslangan bir butunlik bilan insonning jamiyat va tabiatga munosabatini ham, ilohiy muhabbat yoʻlidagi ruhiy dunyosini ham juda goʻzal va jonli misralarda ifodalab beradi. Shoira uchun ishq, goʻzallik, undan zavqlana bilish kerak. Ishqning nashʼasini ham, dardini ham kuyib, yonib kuylash, his qilish sharafdir. Shoira “Otash ast” radifli gʻazalida:
Dar kalomam nest, Maknuna, ba gʻayr az suxtan,
Daftaram majmuai dogʻu kitobam otash ast.
Mazmuni:
Men Maknunaning soʻzlarida kuyishdan boshqa narsa yoʻq,
Daftarim dogʻ toʻplamiyu kitobim otashdir, –
deb yozgan edi. Nodiraning ishq-muhabbat mavzuidagi sheʼrlarida shu muhabbatni yuksak pogʻonada tutib turuvchi vafo va sadoqat hislari ham ulugʻlanadi:
Boʻlsa to umru hayotim boqiy,
Meni ilgimduru domoni vafo.
Nodira inson qalbida yuksak axloq-odob choʻgʻi boʻlmas zkan, u ishq-muhabbatni qadrlay olmasligini taʼkidlaydi va “beadab kirma muhabbat dashtigʻa”, deydi.
Nodira tabiat maftuni edi. Uning bir qator sheʼrlarida safoli bahor ayyomining kirib kelishi, Navroʻz tufayli shodiyona taronalarning boshlanishi, bogʻlarda gullarning ochilishi bilan ularning rang-barang libos kiyishi, muattar hidlar taratishi ajoyib obrazlarda kuylanadi. Nodira sheʼrlarida islom ruhi, tasavvuf taʼlimi va hayot falsafasini chuqur idrok etgan holda hayotga hammavaqt umidbaxsh nigoh bilan qaraydi va undan yaxshilik urugʻini qidiradi.
Shunday qilib, Nodira lirikasining mavzular doirasi qancha keng boʻlsa, undagi maʼnolar ham shu darajada zalvorli. Shu zalvorli maʼnolarni yuzaga chiqarishda shoira tomonidan qoʻllangan badiiy vositalar uning katta mahoratidan darak berib turadi.
Nodira sheʼriyatiga qattiq ixlos qoʻyganlardan biri uning zamondoshi va izdoshi Dilshodi Barno (1800–1905) edi. Dilshod Nodiraga alohida sheʼrlar bagʻishlar ekan, uni “ilm-adab va nazm osmonining yulduzi”, “ushshoqlar gʻazalxoni”, “shakar sochuvchi bulbul” sifatlari bilan taʼriflaydi.
Oʻz davridayoq sheʼriyat malikasiga aylangan Nodira bizning zamonamizga ham nafis soʻz sanʼatkori sifatidagi fazilatlari bilan kirib keldi. Nodira merosining katta va kichik qoʻlyozmalari xalqimiz qoʻliga yetib kelishi bilan ular matniy jihatdan oʻrganilib, bir qator nashrlar yuzaga chiqdi. Jumladan, shoiraning 60-yillarda chop etilgan ilk saylanmasi keyincha shoira asarlarining alohida jildlari sifatida boyidi (Nodira. Devon, 2-jids, 3-kitob, 1968–72-yillar). 1968–72 yillarda shoiraning ikki tom, uch kitobdan iborat oʻzbekcha va fors-tojik tilidagi devoni muxlislar qoʻliga yetib bordi ( forsiy gʻazallari nasriy tarjimasi bilan). Nodira asarlari Tojikiston va Afgʻonistonda chop etildi, ularning ruscha tarjimalari Sankt-Peterburglik sharqshunos olim S. N. Ivanov tarjimasida rus kitobxonlariga ham yetib bordi.
Respublikamiz mustaqillik yoʻliga qadam qoʻyishi bilan oʻtmish qadriyatlarimizning tiklana borishi yana yangi sahifalarni ochdi. 1992 yilda mamlakatimizda shoira tavalludining 200 yilligi Qoʻqon, Andijon va boshqa shaharlarda keng nishonlanib, poytaxtimizda oʻtkazilgan ilmiy anjumanlar va tantanali kechalar bilan yakunlandi. Shu yillarda “Davr Nodirasi”, “Ey sarvi ravon” kitoblari chop etildi. 1994 yilda “Fan” nashriyoti “Uvaysiy va Nodira sheʼrlari”dan iborat oʻzbek shoirlari bayozi turkumli yana bir yangi nashrni kitobxonlarga hadya etdi. Badiiy adabiyotda esa Nodira obrazi gavdalantirildi, drama, roman, kinofilmlar yaratildi. Shahar va qishloqlarda bu hassos ijodkor nomi bilan atalgan kinoteatrlar, koʻchalar, kutubxonalar va madaniyat maskanlari mavjud.
Joylangan vaqt: 2022-08-27 21:59:00