KABARDA-BALKARIYA, Kabarda — Balkariya Respublikasi — Rossiya Federatsiyasi tarkibidagi respublika. Mayd. 12,5 ming km2. Aholisi 786,3 ming kishi(1999). Poytaxti — Nalchik sh. Maʼmuriy jihatdan 9 tuman, 7 shahar, 7 shaharchaga boʻlinadi.
Davlat tuzumi. K.-B. — respublika. Davlat boshligʻi — prezident. Qonun chiqaruvchi oliy organ — respublika Kengashi va Vakillar Kengashi (parlament). Ijroiya hokimiyatni hukumat amalga oshiradi.
Tabiati. K.-B. Katta Kavkazning shim. yon bagʻrida va unga yondosh Kabarda tekisligida joylashgan. Uning eng baland togʻ choʻqqilari (Elbrus 5642 m, Dixtov 5203 m, Shxara 5068 m) respublikaning jan.gʻarbi va jan. da. Yer yuzasi shim.-sharqqa tomon pastlab boradi. Tog tizmalari, jarlik, buloq, koʻllar koʻp.
Qazilma boyliklari: molibden, volfram, polimetall rudalari, oltin, toshkoʻmir, mineral qurilish materiallari. Shifobaxsh buloqlar bor.
Iqlimi moʻtadil kontinental, togʻlarda balandlik mintaqasi qonuniyatiga boʻysunadi. Kabarda tekisligida oʻrtacha t-ra yanv. da — 4°, iyulda 23°. Yillik yogʻin 500 mm dan 2000 mm gacha. Togʻlarda yanv.fev. ning oʻrtacha t-rasi — 12° gacha va iyul-avg. niki 4° dan pastroq. Bezengi, Dixsu va b. muzliklar bor. Yirik daryolari: Terek, Malka, Baksan va b. Ular bahorda sersuv. Kabarda tekisligi qora, oʻtloqi-qora, respublika shim.-sharqi — kora-kashtan tuproqli. Oʻrmonlarda qora qayin, grab, eman, qayin, qandagʻoch, qaragʻay va b. oʻsadi.
Togʻlarda silovsin, togʻ va oʻrmon suvsari, qoʻngʻir ayiq, toʻngʻiz, bugʻu, togʻ echkisi, tur; qushlardan qirgʻovul, chil, kaklik, bedana, baland togʻlarda ular (togʻ kurkasi), kur uchraydi. K.-B. qoʻriqxonasi va Elbrus tabiiy milliy bogi tashkil etilgan.
Aholisi. Tub aholisi — kabardinlar va bolqorlar; ruslar, ukrainlar, osetinlar va b. ham yashaydi. Rasmiy tili — kabarda, bolqor, rus tillari. Kabardin va bolqorlar — musulmon sunniylar. Aholisining 67% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Nalchik, Proxladniy, Baksan.
Tarixi. K.-B. hududida mezolit va neolit davrlariga oid yodgorliklar topilgan. Kabardinlarning ajdodlari — adigelar (sind, meot, zix, kerket qabilalari) Azov va Kora dengiz soqillarida yashagan. Mil. av. 1-ming yillik oʻrtalarida sindlar yagona davlatga birlashdi. Keyinchalik ular Bospor podshohligiga qoʻshildi. 4-a. da xun (gunn) larning bostirib kelishi natijasida adige (adigey)larning rivojlangan xoʻjaligi va madaniyati tushkunlikka uchradi. Shim. Kavkaz va alan qabilalarining bolgarlar va qipchoqlar bilan aralashuvi natijasida bolqor xalqi vujudga keldi.
13-a. boshlarida moʻgʻullar bostirib kelgach, bolqorlar togʻlarga koʻchib ketishga majbur boʻlishdi. Moʻgʻullar mahalliy aholidan koʻp kishini qirib yubordi. 13—14-a. larda adigelarning bir qismi kabardinlar deb atala boshladi. 17-a. da Kabarda Katta Kabarda va Kichik Kabardaga boʻlindi. 1557-y. Kabardani Rossiya bosib oldi. 1774-y. Kabarda Rossiyaning ajralmas kismi deb eʼlon qilindi. 1827-y. Rossiyaga Balkariya ham qoʻshib olindi.
1918-y. 21-martda Shoʻro hokimiyati eʼlon qilindi. 1920-y. mart oxirigacha fuqarolar urushi davom etdi. 1921-y.1 sent. da RSFSR tarkibida Kabarda muxtor viloyati, 1922-y. 16 yanv. da bir-lashgan Kabarda-Balkariya muxtor viloyati tuzildi. 1936-y. 5 dek. da K.-B. Muxtor Respublikasi deb ataldi. K.-B. 1942-y. okt. da nemislar tomonidan bosib olindi. 1943-y. yanv. da ozod etildi. 1944-y. da bolqorlar 2-jahon urushi davrida nemis bosqinchilariga yon bosdi degan tuhmat b-n zoʻrlab Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonga koʻchirildi. K.-B. muxtor respublikasi Kabarda muxtor respublikasi deb atala boshladi. 1957-y. bolqor xalqining milliy muxtoriyati tiklandi va Kabarda muxtor respublikasi yana K.-B. Muxtor Respublikasiga aylantirildi. 1991-y. yanv. da K.-B. Oliy Kengashi davlat suvereniteti haqida deklaratsiya qabul qildi, 1992-y. fev. dan K.-B. Respublikasi deb atala boshladi.
Xoʻjaligi. K.-B. — industrial-agrar respublika. Sanoati koʻp tarmoqli. Ogʻir sanoatida mashinasozlik va metallsozlik tarmoklari, ayniqsa elektrotexnika asbob-uskunalari, avtomatlashtirish vositalari, yogʻochsozlik stanoklari, avtomobil ehtiyot qismlari i. ch. muhim oʻrin tutadi. Volfram-molibden konlari negizida rangli metallurgiya sanoati barpo etildi. Gidrometallurgiya z-di mavjud, kimyo sanoati rivojlangan. Yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalari, asosan, Nalchikda joylashgan. Binokorlik ashyolari i. ch. birlashmasi yigʻma temirbeton mahsulotlar, qurilishbop keramika, devorbop materiallar ishlab chiqaradi. Konserva va vino z-dlari ham bor. Bak-Chegem darasi.
san GES elektr energiyaga boʻlgan ehtiyojning atigi 7% ni krndiradi. K.-B. da yiliga 200 mln. kVt-soat elektr energiyasi hosil qilinadi.
Qishloq xoʻjaligi don va texnika ekinlari yetishtirish va chorvachilikka ixtisoslashgan. Dasht yerlarda kuzgi bugʻdoy, makkajoʻxori, kungaboqar, tariqetishtiriladi. Sabzavotchilik, bogʻdorchilik, tokchilik rivojlangan. Sugʻoriladigan yerlarda ham dehqonchilik b-n shugʻullanadilar. Sut va goʻsht-sut chorvachiligiga, mayin jun olinadigan qoʻy va echkilar boqishga asosiy eʼtibor beriladi. Zotdor yilqichilik rivojlangan (mashhur kabarda ot zotlari). Asalarichilik va pillachilik ham mavjud.
Respublikaning shim. dan Nalchik va Tirniauzga neft va gaz quvurlari oʻtgan. Avtomobil yoʻllari uz. — 3851 km, temir yoʻllar uz. — 133 km. Avtomobil yoʻllari Nalchik sh. ni Pyatigorsk va Vladikavkaz sh. lari bilan bogʻlaydi. Nalchik sh. da aeroport bor. Respublikada togʻ changi sayyohligi rivojlangan.
Maorifi, madaniy-maʼrifiy va il-miy muassasalari. 20-a. ning 90-y. lari oʻrtalarida K.-B. dagi 249 kunduzgi umumiy taʼlim maktabida 131 ming, 10 oʻrta maxsus oʻquv yurtida 8,8 ming oʻquvchi, 3 oliy oʻquv yurtida 12,8 ming ta-laba taʼlim oldi. K.-B. da Tarix, filol. va iqtisodiyot i. t. in-ti, Baland togʻ geofizika in-ti, loyiha in-ti, K.-B. qishloq xoʻjalik tajriba st-yasi va b. ilmiy muassasalar hamda loyiha tashkilotlari bor. 230 ommaviy kutubxona, 256 madaniyat uyi, 3 teatr, oʻlkashunoslik muzeyi, tasviriy sanʼat muzeyi mavjud.
Adabiyoti. Kabardin va bolkrr ada-biyotlari folklor (qoʻshiq, ertak, afsonalar, qahramonlik eposi «Nartlar» va b.) zaminida vujudga keldi. 19-a. dayoq kabardin shoiri va filologi Sh. B. Nogʻmov (1794—1844) kabardin-cherkas alifbosi va grammatikasini, «Adixey xalqi tarixi» asarini yaratdi. Adiblardan S. QoziGirey, S. Xon-Girey asarlari shuxrat qozondi. Maʼrifatparvar Krzi Otajukin birinchi boʻlib kabardin-cherkas tilida kitob nashr etgan (1864). Kabardada B. M. Pachev, Balkariyada K. B. Mechiyev oʻzlari yaratgan alifboda dastlabki asarlarini yozdilar.
20-a. ning 20—30-y. larida K.-B. adabiyotida bolqor S. Shoxmurzayev va K. B. Mechiyev, kabardin A. P. Keshokov va B. M. Pachevlar erksevarlik ruhida asarlar yozishdi. Ali Shogensukov kabardinlar oʻtmishi haqida hikoya qiluvchi «Kambot va Lyatsa» sheʼriy romani va joʻshqin sheʼrlari bilan kabardin adabiyotiga kirib keldi. Oʻtmishdagi ijtimoiy munosabatlar, xotin-qizlarning qismati, xalqlarning oʻz huquklarini taniy boshlashi 30-y. lar dramaturgiyasi va nasrida oʻz aksini topdi. J. Naloyev, S. Kojayev, M. Afaunov va b. yozuvchilar asarlarida ijobiy qahramon qilib zamondoshlar olindi.
2-jahon urushi yillarida dushmanni yengishga undovchi sheʼrlar, ocherklar, hikoyalar toʻplamlari, «Mening Vatanim» (Ali Shogensukov), «Ota» (A. P. Keshokov) qissalari chop etildi. Front matbuotida A. P. Keshokov, Q. Quliyevning jangovar sheʼrlari muntazam chiqib turdi. Fashizm bilan kurashda koʻpgina isteʼdodli yozuvchilar qahramonlarcha halok boʻldilar.
Urushdan keyin shoirlardan A. P. Keshokovning «Otliqning yoʻli», «Yoshlik yeri» va b., K – Quliyevning «Togʻlar», «Non va atirgul» kabi asarlari shuhrat qozondi. Keyingi yillarda yirik nasriy asarlar yaratildi. A. Shortanovning «Togʻliklar» romani, A. Keshokovning dilogiyasi, A. Naloyev, S. Kushxov, J. Zalixonov, O. Etezov, 3. Aksirov, P. Misakov va b. adiblarning asarlari nashr etildi. A. Keshokov va Q. Quliyevning eng yaxshi asarlari uzbek tiliga tarjima qilingan.
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. K.-B. hududida neolit va ilk jez davriga oid chetan uy qoldiqlari, keramika, metalldan yasalgan bezaklar topilgan. Turli davrlarda qurilgan qoʻrgʻonlar, maqbaralar, qad. qishloq va shaxar qoldiklari, baland togʻli joylarda oʻrta asrlarga oid qalʼalar majmui (ToturQalʼa), hashamatli minoralar (Abay minorasi, 16 — 17-a. lar) va h. k. saklangan. 14—19-a. larga oid maqbarasagʻanalar koʻp uchraydi. Ular toʻrtburchakli, tomi ikki tomonga nishab yoki aylana va serqirra, baʼzan konussimon boʻlgan.
Keyingi yillarda Nalchik sh. qayta qurilib, bogʻ shaharga aylantirildi. Hukumat uyi, musiqali drama teatri, Oʻlkashunoslik muzeyi, sanatoriylar, dam olish uylari, mehmonxona binolari qurildi.
K.-B. da yogʻoch, tosh va suyak oʻymakorligi, gilamdoʻzlik rivojlangan. Bosh kiyimlar, yoqa qaytarmalari va ayollar koʻylagining yenglari zar ip va tasmalar b-n bezatiladi. Echki va qoʻy junidan turli buyumlar toʻqiladi. Bol-qorlarda gul solib namat (kigiz) bosish, kabardinlarda geometrik shakllar bilan bezab boʻyra toʻqish avj olgan.
20-a. ning 2-yarmida rassomlik sanʼati rivoj topdi. N. N. Gusachenko, M. A. Vannax, M. Askarov, V. Temirkanov va b. rassomlar manzara kartinalari, N. N. Gusachenko, N. M. Tretyakov, N. P. Tatarchenko va b. portret hamda syujetli kartinalar, X. Krimshamxalov, M. Txakumashev haykaltaroshlik ustida samarali ishladilar.
Musiqasida xalq qushiq va raqs janrlari salmokli oʻrin tutadi. Kabardin va bolqor xalq cholgʻulari ichida torli asboblardan shike-pshine, jiyaqobuz va b., puflama asboblardan nakire, sirina, bjemiy, sibizgʻa kabilar, urma asboblardan pxʼachich, qars va h. k. bor. Sultonbek Abayev, Kozim Mechiyev, Bekmurza Pachev va b. K.-B. ning mashhur qoʻshiqchilari, xalq musiqachilari va ashulachi-dostonchilaridir. Kompozitorlardan M. Balov, X. Kardanov, V. Malov, N. Osmonovlar mashxur. «Madina» milliy operasi, «Lyalyutsa», «Daxanago» milliy baletlari va b. yaratilgan. Simfonik musiqa ham rivojlangan.
K.-B. da musiqali teatr, filarmoniya, radio va televideniye xori, «Kabardinka» xalq raqs ansambli, musiqa bilim yurti, bolalar musiqa maktablari, yoshlar teatri, teatr-studiya, drama teatri, milliy truppalar bor