JURNAL (frans. journal — kundalik daftar) — bosma davriy nashr. Axborotni tanlash, tahlil etish va baholashning asosiy vositalaridan biri. Jurnal gazeta kabi jamoatchilik fikriga taʼsir oʻtkazish yoʻli bilan uni shakl-lantirishga xizmat qiladi; omma ijtimoiy ongiga muayyan gʻoya va qadriyatlarni singdiradi. Jurnallar dastlab Fransiyada nashr qilingan. Ing. «Magazine», frans. «Revue», nemischa «Zei schrift», ispancha «Relista» soʻzlari ham Jurnal maʼnosini anglatadi. Chop etilish muddati (davriyligi) jihatdan Jurnallar, odatda, haftada, oʻn kunda, ikki haftada, oyda, ikki oyda, har uch oyda, yarim yilda bir marta nashr qilinadi. Bunday davriylik Jurnal larda turmush voqealarini kundalik gaz. ga nisbatan batafsilroq va chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi. Jurnallar mundarija yoʻnalishiga koʻra farklanadi: ijtimoiy-siyosiy, adabiy-badiiy, ishlab chiqarish-texnikaviy, ilmiy, ilmiy-ommabop va b. J. lar jamiyatdagi turli yoshdagi kishilarga moʻljallanadi.
Ommaviy ijtimoiy-siyosiy va adabiy-badiiy Jurnal larda suhbat, publitsistik kuzatuv, maʼlum mavzuni sharhlovchi maqolalardan tashqari, reportajlar, sheʼrlar, hikoyalar, qissa va romanlar bosiladi. Soʻnggi paytlarda ommaviy Jurnal sahifalaridan krossvordlar, amaliy sanʼat asarlari, modalar, uy bekalariga maslahatlar, shaxmat etyudlari va h. k. tobora kengroq oʻrin olmokda. Haftalik, oʻn kunlik Jurnal larda chizma rayem va fotosuratlardan foydalaniladi. Ilmiy Jurnal larda hajman katta maqolalar bilan birga referatlar, annotatsiyalar, xulosalar, ilmiy hayotga oid ixcham xabarlar ham eʼlon qilinadi. Jurnal hajmini va uni bezash unsurlarini belgilashda Jurnal mundarijasi va uning oʻquvchilari doirasidan kelib chiqiladi. Odatda ommaviy Jurnallar — ijtimoiy-siyosiy va adabiybadiiy, ilmiy-ommabop, bolalar, ayollar va oʻsmirlar uchun moʻljallangan nashrlar katta hajmda chiqariladi.
Jurnal chilik taraqqiyoti. Jurnal chilik tarixi Fransiyada «Jurnal de Savan» («Olimlar jurnali»), («Journal des scavans», keyinroq «Journal des savants») J. dan boshlanadi. Uning birinchi soni 1665-y. ning 5 yanv. da bosmadan chiqqan. Unda adabiyot, falsafa, tabiiy fanlar sohasi boʻyicha Yevropaning turli mamlakatlarida nashr qilingan kitoblar haqida maʼlumotlar bosilgan. Shuningdek, shu yili, Londonda «Filosofishal tranzekshne of Royyal sosayenti» («Qirollik jami-yatidagi falsafiy oʻzgarishlar») J. nashr qilingan. Turli kitoblar sharhidan iborat boʻlgan bunday Jurnallar keyinroq Italiya, Germaniya, Ispaniya, AQSH, Vengriya, Rossiya singari mam-lakatlarda ham paydo boʻlgan, faqat mavzular doirasi tor bulganligi uchun bu Jurnallar omma orasida keng tarqalmagan.
Jurnal chilik 19-a. 2-yarmida jadal rivojlandi. Bu davrda Jurnal targʻibotining usul va vositalarida ham katta oʻzga-rishlar yuz berdi. Jurnallar adadi uzluksiz oʻsib bordi. 19-a. oxiri va 20-a. boshlarida Jurnal larning asosiy turlari shakllandi, rasmli-bezakli ommabop nashrlar yetakchi oʻrin egallay boshladi. 1960-y. oxirida AQSH da 9400, Angliyada 4600, Fransiyada 14600 (bu mamlakatda siyosiy gaz. lardan tashqari, davriy nashrlarning hammasi Jurnallar roʻyxatiga kiritiladi), GFRda 2200, Yaponiyada 5800 ga yaqin Jurnal nashr qilingan. Ayrim mamlakatlarda (AQSH, Fransiya, Angliya) J. lar kundalik gaz. larga nisbatan tez tarkaladi. Rasmlibezakli ommabop Jurnallar miqdori va adadi boʻyicha AQSH dunyoda oldingi oʻrinda turadi (1960-y. oxirida «The Readerʻs Digest» 17,5 mln. ; «Pazad» 8 mln. ; «Life» 7,3 mln. nusxada chop qilingan).
Oʻzbekistonda Jurnal chilik. Turkistonda davriy matbuotga 19-a. ning soʻnggi oʻn yilligida asos solingan: 1896-y. Toshkentda «Sredneaziatskiy vestnik» («Oʻrta Osiyo darakchisi») J. ning birinchi soni bosmadan chiqadi. Keyinchalik «Turkestanskiy skorpion» («Turkiston chayoni», 1907), «Srednyaya Aziya» («Oʻrta Osiyo», 1912), «Stepnыye miraji», («Sahrodagi sarob», 1914) Jurnal lari nashr qilinadi. Bu J. larda asosan adabiy janrlarda yozilgan asarlar chop etilgan. «Srednyaya Aziya» J. da Turkistondagi mahalliy aholining madaniy hayotiga oid materiallar ham oʻrin olgan.
Turkistonda milliy Jurnal chilik tarixiga atokli maʼrifatparvar adib va publitsist Behbudiy asos solgan. Uning muharrirligida 1913—1915-y. larda Samarqand sh. da «Oyina» jur. nashr qilingan. Mazkur Jurnal turkistonliklarni zamonaviy ilmu urfondan, maʼrifatdan bahramand etish, oʻlkadagi milliy taʼlim tizimini isloh qilish kabi davr uchun dolzarb masalalardan bahs yuritgan. Oʻzbek tilidagi ikkinchi Jurnal «Al-Isloh» nomi bilan Toshkentda nashr qilingan.
1917—18 y. larda Turkistonda ijtimoiy-siyosiy va adabiy yoʻnalishdagi bir qancha yangi oʻzbekcha Jurnallar paydo boʻldi. Qoʻqonda 1-soni Hamza Hakimzoda Niyoziy muharrirligida «Kengash» (keyinchalik «Hurriyat» nomi bilan chiqqan), taniqli olim va publitsist Ashurali Zohiriy rahbarligida «Yurt» J. lari nashr qilingan. Toshkentda «Chayon» (1917), «Ishchilar dunyosi» (1918) kabi yangi Jurnallar chiqa boshlagan. «Yurt» va «Chayon» J. lari Turkiston muxtoriyati gʻoyalarini qoʻllab-quvvatlagan va targʻib qilgan. «Ishchilar dunyosi» bolsheviklarning xususiy mulkni tugatish sohasidagi siyosatini tanqid qilgani uchun shoʻro hukumati tomonidan yopib qoʻyilgan. 1918—24 y. lar Turkistonda jami 129 nomda Jurnal va byulletenlar nashr qilingan. Ularning asosiy qismi rus tilidagi tarmoq nashrlaridan iborat boʻlib, ayrim Jurnallar bor-yoʻgʻi 1—2 soni chiqqan, xolos. Shu davrda oʻzbek tilida nashr qilingan «Oʻzgarishchi yoshlar» (1922-24), «Inqilob» (1922-24) va «Mushtum» (1923) Jurnallari nisbatan keng tarqalgan. Bu nashrlarda Nazir Toʻraqulov, Abdulla Qodiriy, Choʻlpon, Fitrat, Usmonxon Eshonxoʻjayev, Gʻozi Yunus singari isteʼdodli oʻzbek adiblari va publitsistlari faol hamkorlik qilganlar.
20-y. larning 2-yarmida Oʻzbekistonda oʻzbek tilida «Yer yuzi» (hoz. «Guliston»), «Yangi yoʻl» (hoz. «Saodat»), «Maorif va oʻqituvchi», «Yangi kishloq», «Alanga» kabi ijtimoiy-siyosiy va adabiy yoʻnalishdagi yangi Jurnallar tashkil topdi. «Yer yuzi» oʻzbek tilidagi birinchi rasmli-bezakli ommabop nashr hisoblanadi. 1930-y. boshida u 10000 nusxada chiqqan.
2-jahon urushi yillarida Jurnallar tarmogʻi keskin qisqardi. Urush tugagach, koʻpchilik Jurnallar qaytadan chiqa boshladi, yangi Jurnallar paydo boʻldi. 1975-y. da Oʻzbekistonda jami 134 nomda Jurnal chop qilingan. Jurnallar faoliyati ham gaz. lar kabi oʻsha davr tuzumi koʻzlagan siyosiy va mafkuraviy maqsadlarga boʻysundirilgan.
Oʻzbekistonda davlat mustaqilligi eʼlon qilingach, keng ommaga moʻljallangan mavjud Jurnallar faoliyati qayta tashkil qilindi. Respublikada jami 165 Jurnal nashr etiladi, ularning yillik oʻrtacha adadi 704,7 ming nusxa (2002). Yangi ijtimoiy munosabatlarni shakllantirishda, milliy ongni oʻstirishda ijtimoiy-siyosiy, maʼnaviy-maʼrifiy va adabiy-badiiy Jurnallar yetakchilik qilmoqsa. Bu turkumga mansub «Sharq yulduzi», «Guliston», «Saodat», «Muloqot», «Fan va turmush», «Yoshlik», «Mushtum» J. lari katoriga istiklol davri Jurnallari — «Tafakkur», «Sogʻlom avlod uchun», «Jahon adabiyoti» qoʻshildi.
Bulardan tashqari, yangi ijtimoiy, iqtisodiy, moliyaviy munosabatlarni ask ettiruvchi maxsus Jurnallar — «Bozor, pul, kredit», «Menedjer», «Optovik», «Jamiyat va boshqaruv», «Buxgalter kutubxonasi», «Tijorat», «Ekonomicheskoye obozreniye» (rus va ing. tillarida) ham tashkil topdi. Avtomobilchilar uchun moʻljallangan «Avto-olam», «Avto PressTIJ» singari yangi nashrlar paydo boʻldi, «Nash futbol» (oylik nashr) va «Prilojeniye k jurnalu Nash futbol», «PressTIJ» va «Biznes Osiyo» haftalik Jurnallari chiqmoqda. Bulardan reklama materiallari keng oʻrin olgan. «PressTIJ» tahririyati tomonidan tayyorlanayotgan «Press TIJ-TV» xaftaligi 53 ming nusxada (1999) tarqaladi. 1998-y. dan respublikada «Saida» nomli rasmli-bezakli ayollar Jurnal li oʻzbek va rus tillarida nashr qilinadi.
Oʻzbekistonda ilmiy Jurnal larning keng tarmogʻi mavjud. Oʻzbekiston FA ilmiy tadqiqot in-tlari tomonidan 12 ta ilmiy akademik J. nashr qilinadi (2002). Ularda mamlakat olimlarining nazariy va amaliy tadqiqotlari, taj-ribalari yakunlari yoritiladi. «OʻzR Fanlar akademiyasi maʼruzalari» J. i ilmiy akademik nashrlarning yetakchisi hisoblanadi. Jurnal sahifalarida fanning barcha sohalariga oid tadqiqotlar natijasining qisqa mazmuni eʼlon qilinadi. «Oʻzbekistonda ijtimoiy fanlar», «Oʻzbek tili va adabiyoti» J. lari ijtimoiy fan sohalari, «Informatika va energetika muammolari», «Mexanika muammolari», «Uzbekskiy ximicheskiy jurnal», «Uzbekskiy biologicheskiy jurnal» nashrlari aniq va tabiiy fanlar tarmogʻidagi ilmiy yutuqlarni aks ettiradi. «Tabiiy birikmalar kimyosi» va «Geliotexnika» J. lari 1965-y. dan nashr etilmoqda. Ushbu Jurnallar AQSHda ingliz tiliga tarjima qilib chiqariladi. Oʻzbekiston ilmiy Jurnal larining koʻpchiligi AQSH, Angliya, Fransiya, Germaniya va b. mamlakatlarning ilmiy markazlarida ham tarqaladi.
Tohir Pidayev.