Rus, ingliz va boshqa mashxur xorijiy tillardan boxabar bo’lgan kishilar o’sha tillarning so’z boyligini muqarrar katta ekanini ta’kidlab kelishgan. Aslida o’zbek tili ham so’zning lug’aviy boyligi jihatdan xech bir tildan sira qolishmaydi. Buni birgina “Chiqmoq” so’zi misolida ham ko’rib chiqish mumkin.
Buni qarangki, yangidan chop etilgan 5 jildlik “O’zbek tilining izohli lug’ati” kitobida mazkur so’zning 47 xil ma’nolari berilgan ekan. Bu e’tiborimni tortdi va uni sizlarga havola etishga ahd qildim. Chiqmoq so’zining ma’nolari:
1. Yuqoriga, balandga yoki biror narsa ustiga ko’tarilmoq. Tepaga chiqmoq, daraxtga chiqmoq, toqqa chiqmoq. Qorovul tepalikka chiqib, har tomonni diqqat bilan ko’zdan kechirdi. Alpinistlar shu cho’qqiga chiqib, uni zabt etishga ahd qildilar.
2. Biror transport vositasiga tushmoq, o’tirmoq, minmoq. Avtobusga chiqmoq. Fosih afandi so’riga emas, izvoshga chiqdi.
3. Biror harakatni amalga oshirish yoki biror narsaga erishish maqsadida muayyan joyga bormoq. Do’konga chiqdi. Suvga chiqdi. U bir kuni sakkiz yuz yigit bilan ovga chiqdi. – Nega yana Erali bilan to’yga chiqding? – dedi er. Erining namoz o’qish uchun masjidga chiqishi yangilik emas.
4. Biror maqsadda uzoq joyga bormoq, turgan joyidan uzoqlashmoq. Bir soatdan so’ng uzoq yo’lga chiqaman. Muqbil bir qalandar suratiga kirib, safarga chiqdi.
5. Tabiiy yo’nalishini o’zgartirmoq, toshmoq. Suv toshib qirg’oqqa chiqdi. Faqat anhor o’z o’zanidan chiqolmadi.
6. Ko’tarilib, balandlashib, biror darajaga yetmoq (turli jarayonlar haqida). Issig’I qirqqa chiqdi. Qon bosimi yuzga chiqdi.
7. Umrning ma’lum bir muddatiga paytiga yetmoq. Yoshim qirqqa chiqdi. – Hisoblasam bir kam to’qsonga chiqibman, — dedi chol.
8. Biror harakat urinish natijasida yangi bir holatga o’tmoq, erishmoq, yetmoq. Ozodlikka chiqmoq. Oyning o’n beshi qorong’u bo’lsa, o’n beshi yorug’ – biz ham yorug’ kunlarga chiqamiz. Susambilliklar endi tamom erkinlikka chiqib.. sal kunda semirib ketibdilar.
9. Ichkaridan tashqariga yo’nalmoq, ichkaridan tashqariga harakatlanib, ma’lum joyga yetmoq. Yaxshi gap bilan ilon inidan chiqar, yomon gap bilan pichoq qinidan chiqar. Lip etib bir qora sharpa uydan chiqib ketdi. Jo’ra qiziq indamay, boshi egilganicha kabinetdan chiqib ketdi. Kelin uydan hovliga chiqdi.
10. Chuqur joydan yuqoriga harakatlanib uni tark etmoq. O’radan chiqmoq. Jardan chiqmoq. Bu orada Hasan akalar ham chiqib olishadi.
11. Belgilangan yo’ldan, yo’nalishdan toymoq, chekinmoq. Mashina izdan chiqdi. O’quvchi daftar chizig’idan chiqib ketdi.
12. Bo’shalmoq, qutulmoq, ozod bo’lmoq (hayvon va parrandalar haqida). Tulki qopqondan chiqib qochib qoldi. Burgut changalidan chiqish oson emas. Erinmasdan to’r to’qiyman, ilingan joyga tuzoq yozaman.. toki o’lja qo’ldan chiqmasin.
13. Surilmoq, ajralib ketmoq. Mashinaning g’ildiragi chiqib ketdi.
14. Qiyin sharoitdan yoki biror mavsumdan o’tib olmoq. Qirq oltinchi yil og’ir keldi.. Urushdan yangi chiqilgan, odamlar ezilgan.
15. Bunyod qilinmoq, yasalmoq, ishlov berilmoq. (Taqinchoqning) Tilla simdan to’qilgan ikki juft shokilasi, xuddi kecha zargar qo’lidan chiqqandek, yarqiraydi. Shoir olamidan chiqqan misralar qog’ozga shiddat bilan bitilmoqda edi.
16. Biror faoliyat doirasidan chetda qolmoq; faoliyatni to’xtatmoq. Urfdan chiqmoq. Hoy Abdumajid, nima balo, xotining odamgarchilikdan chiqib qolganmi, deyman. Hozirga kelib grammatikalizatsiya asosidagi usullar iste’moldan chiqqan.
17. Biror joydan, tabaqadan paydo bo’lmoq, yuzaga kelmoq, biror darajaga yetish. Ishchidan chiqqan yozuvchi. Sendan yaxshi futbolchi chiqadi. Tamaki asli Hindistondan chiqqan.Sen kallavaramdan kosmonavt tugul, shofyor ham chiqmaydi.
18. Biror ruhiy holatdan qutulmoq. U gazetani yoniga qo’yib bir necha minut stol chertib, hozir o’qigan narsalari ta’siridan chiqolmay turib qoldi.
19. Biror narsadan bezor bo’lmoq, zerikmoq yoki ko’tara olmay qolmoq. U oshdan chiqib qoldi. Yosh bolalarning xarxashasidan juda chiqibman.
20. Tamom bo’lmoq, oxirlamoq, o’tmoq, tugamoq, kechmoq. Chilla chiqdi. – Ha, endi qish chiqdi – deyishdi ko’zli dehqonlar.
21. Vujudga kelmoq, paydo bo’lmoq. Mashinaning “Matiz” degan yangi xili chiqibdi.
22. Topilmoq. Yo’qolgan narsa uyimizdan chiqdi. G’ordan chiqqan boylik.
23. Yuzaga kelish e’tibori bilan biror manbaga mansub bo’lmoq. Rasmiy doiralardan chiqqan xabar. – Bunaqa gaplar kimdan chiqadi? – dedi ahmedov miyig’ida kulib.
24. Nashr bo’lmoq, chop etilmoq, bosilmoq. Kitob bosmadan chiqdi. Maqola vaqtida chiqdi.
25. Mahsul, samara, natija sifatida yuzaga kelmoq. Quruq gapdan foyda chiqmaydi. Besh kilogram gilosdan necha kilogram murabbo chiqadi? So’nggi pushaymondan naf chiqmas.
26. Biror ish, joy, tashkilotdana jralmoq, uzilmoq.T ashkilotdan chiqmoq. Xalqqa suyansang, bo’lasan, xalqdan chiqsang so’lasan.
27. Aloqani uzmoq, ahdni buzmoq,ajralishmoq. O’rtoqchilikdan chiqmoq. Erdan chiqmoq.
28. Uchramoq, yo’liqmoq, paydo bo’lmoq.Sarvinozning qarshisidan kutilmaganda o’sha yigit chiqib qoldi. Bog’ning bir chekkasidan chiroyli kiyik chiqib qolibdi.
29. Qazish, kovlash natijasida topilmoq, ko’rinmoq. Neft chiqdi. Gaz chiqdi. Yer qazimasang, oltin chiqmas. Tuproq qatlami tagidan tarix guvohlari – har xil ashyolar chiqdi.
30. O’rnidan qo’zg’almoq (bo’g’im suyaklari haqida). Qo’lim chiqib ketdi. Lutfulla halqa devoridan sakrab, oyog’I chiqdi.
31. Bermoq, sodir bo’lmoq. To’polon chiqdi. Kelishmovchilik chiqdi. Azizhon bu suratni ko’rib qolib, oynani sindirib, suratni yirtib tashlagan, katta janjal chiqib zo’rg’a militsiya qo’lidan qochib qolgan edi.
32. Osmonda ko’rinmoq, paydo bo’lmoq (osmon jismlari haqida). Hali quyosh chiqmagan, suv yuzida nozik tuman pardasi silkinib turardi. Tog’u toshni qoplaydi sukut, oy bulutga o’ranib chiqar.
33. Turtib, bo’rtib turmoq. Yonoqlari chiqqan qiz. Bashirjonning yelkalari chiqib, qomati oldinga engashib qolgandek edi.
34. Toshmoq, sirtga tepmoq. Yara chiqdi. So’gal chiqdi. Qizning lablariga uchuq chiqib ketibdi.
35. Sirtga tepmoq, ajralib namoyon bo’lmoq, ko’rinmoq. Isitmasi chiqdi. Karimning peshonasiga ter chiqdi. Ko’zlaridan yosh chiqib ketdi.
36. Tepaga ko’tarilib, atrofga yoyilmoq, to’zimoq (chang haqida). Yor yurgan ko’chalarni supuray sochim bilan, changgi chiqsa, suv sepay ko’zdagi yoshim bilan.
37. Muayyan tarzda eshitilmoq (tovush, ovoz haqida). Torning ovozi jaranglab chiqdi. – Bas qil, hoy! – Mahmudaning ovozi battar xirillab chiqdi. Ovozi yig’I aralash qaltirab chiqdi.
38. Natija sifatida yuzaga kelmoq. Chizgan suratim noto’g’ri chiqdi. Dalvarzintepadan topilgan.. qurollar ham antiqa chiqib qoldi. Direktorning gapi aks bo’lib chiqdi.
39. Biror belgi-xususiyati yuqori darajaga yetmoq. Uvadasi chiqqan to’n. ..Barxanlar orasida yag’iri chiqqan katta o’tov qad rostlagan.
40. Tarqalmoq, taralmoq (hid haqida). Mansur chamadonni ochgan edi, uyga handalakning hidi chiqib ketdi.
41. Mot bo’lish vaziyatini o’zgartirib, undan qutulmoq (shaxmat o’yiniga nisbatan). Oqlar yurishni o’zgartirib, vaziyatdan chiqib ketdi.
42. Televizor yoki radio orqali so’zlamoq, biror harakatni bajarmoq. Televizorga ashula aytib chiqdi. Radioda chiqdi.
43. Chekiga, nomeriga to’g’ri kelmoq. Lotoreyaga mashina chiqdi. Chiptasiga jek-pot chiqdi.
44. Unmoq, ko’karmoq (o’simliklar haqida). Boychechak chiqdi, Navro’z ekan..
45. Tabiiy ta’sir natijasida matodan ajralib, uning sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatmoq (gazlamaning rangi haqida). Ranggi chiqadigan chit. Ko’ylagini yuvgan edi, ranggi chiqib, ola-bula bo’lib qoldi.
46. Ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmalari tarkibidagi –i(b) qo’shimchali ravish bilan kelib, ish-harakatning to’liq bajarilganligi va tugallanganligini bildiradi. Qarab chiqmoq, ko’rib chiqmoq, sanab chiqmoq. Ertalabgacha mijja qoqmay, yig’lab chiqdim. Xonaning u yoq-bu yog’iga ko’z tashlab chiqib, karavat ustida yotgan kitobni ko’rib qoldi.
47. Qo’shma fe’llar tarkibida keladi. So’zga chiqdi, olib chiqdi, qarshi chiqdi.
Bulardan tashqari shbu so’z abjag’I chiqmoq, avjiga chiqmoq, boshiga chiqmoq, gapdan gap chiqmoq, daragi chiqmoq (topilmoq, topilganligi haqida xabar kelmoq), joyi chiqmoq, joni chiqmoq, ishdan chiqmoq (buzilmoq), yo’ldan chiqmoq, (aynimoq),, misi chiqmoq (narxi juda qimmat bo’lib ketmoq), so’zining ustidan chiqmoq, tili chiqmoq, turmushga chiqmoq, uddasidan chiqmoq, umidi puchga chiqmoq, fig’oni falakka chiqmoq, yuzaga chiqmoq, yuragi qinidan chiqmoq, quyushqondan chiqmoq kabi birikmalarda o’ziga xos muayyan ma’nolarni ifodalab kela oladi. Birgina so’z shuncha ma’noni ifodalay olishi mumkin ekan, tilimiz so’z boyligining cheksiz imkoniyatlari bilan nega maqtanmasligimiz kerak? Shuningdek ,”O’zbek tilining izohli lug’ati” da bosh so’zining 20 xil, bosmoq so’zining 26 xil, bo’lmoq so’zining 24 xil, qo’ymoq so’zining 34 xil, tortmoq so’zining 21 xil, tushmoq so’zining 24 xil va boshqa ko’plab so’zlarning xilma-xil ma’nolari aks etganki, bular turli davrlarni boshidan kechirib, asrlar silsilasidan o’tgan va ajdodlarimizdan bizga meros bo’lib qolgan tilimizning imkoniyati ne chog’lik ekanini ko’rsatadi.

Joylangan vaqt: 2022-08-27 21:44:27