РЕГЕНЕРАЦИЯ

РЕГЕНЕРАЦИЯ (лот. regeneratio қайта тикланиш) (биологияда) — организмнинг йўқотган ёки жароҳатланган органлар ва тўқималарни тиклаш хусусияти (хусусий Регенерация), шунингдек, унинг айрим қисмларидан бир бутун организмнинг тикланиши (соматик эмбриогенез, вегетатив кўпайиш). Р. терминини француз табиатшуноси Р. Реомюр (1712) киритган.

Одам ва ҳайвонларда Регенерация репаратив (олиб ташланган ёки нобуд бўлган тузилмалар ўрнига янгисининг ҳосил булиши) ва физиологик (йукртилган тузилмалар урнига янгисининг ҳосил бўлиши) бўлади. Физиологик Регенерация кўпроқ учрайди (Мас, сут эмизувчиларда қон ва айрим эпителий ҳужайраларининг янгиланиб туриши). Регенерация турли ҳайвонларда турлича ривожланган. Кўпчилик тубан умуртқасиз ҳайвонлар (ғовак танлилар, бўшлиқичлилар)да тананинг кичик парчасидан яхлит организм ривожланиши мумкин. Тубан умуртқалилар (сувда ва қурукликда яшовчилар, судралиб юрувчилар), шунингдек, бир қанча юксак умуртқасизлар (ҳалқалилар, қисқичбақасимонлар, игнатерилилар)да кўз қисмлари, дум, ичак ва тўқималар, одам ва сут эмизувчиларда эса фақат айрим тўқималар тикланади. Шароит ўзгарганида гетероморфоз келиб чиқиши мумкин. Регенерация механизмларини ҳужайравий манбалар, ҳужайралараро ва тўқималараро таъсирлар, гормонлар ва б. биологик фаол моддалар таъсири, нерв ва иммун системалари, шунингдек, генетик омиллар орқали тушунтириш мумкин. Ҳар хил органлар ва тўқималар Регенерациясида кам ихтисослашган (кўпчилик ҳайвонларда) ва ихтисослашган (тубан умурткалиларда) ҳужайралар иштирок этади. Мас, одам ва хайвонларда суяк тўқимаси Регенерацияси остеоген (суяк ҳосил қилувчи), мускул тўқимаси Р. си йўлдош (сателлит) ҳужайралар билан боғлиқ. Организмнинг ёши, моддалар алмашинувининг интенсивлиги, эндокрин ва нерв системаси ҳолати, касалликлар Регенерацияни кучайтириши ёки секинлаштириши туфайли патологик Регенерация рўй бериши мумкин. Бунда жароҳат узоқ вақт битмайди.

Ўсимликларда Регенерация йўқотилган қисмининг ўрнида [Мас, поянинг жароҳатланган жойи ғудда (каллюс) билан қопланади] ёки бошқа жойда кузатилади (Мас, учки новда кесилганида ён новдаларнинг ўсиши тезлашади, кузда тўкилган барглар ўрнига баҳорда янги барглар ҳосил бўлади). Лекин кўпинча Регенерация бирон куч таъсирида узиб олинган қисмнинг тикланиши тарзида тушунилади.

Табиатда иддиз, издизмева, поя, барг бачкилари, алоҳидаланган ҳужайралар, протопластлар, айрим сувўтларда кўп ядроли протоплазмасининг айрим қисмлари Регенерацияси кенг тарқалган. Регенерациянинг йўқотилган органларнинг қайта тикланиши ва вегетатив кўпайишига биологик мосланиш сифати ўсимликшуносликда, боғдорчилик, ўрмончилик ва гулчиликда катта аҳамиятга эга.