МУҚАННА (тахм. 719, Марв яқинидаги Коза қишлоғи —783, Шаҳрисабз) — Мовароуннаҳрда Араб халифалиги ҳукмронлигига қарши кўтарилган озодлик ҳаракатининг бошлиғи (8-а. нинг 70—80-й. лари). Асл исми Ҳошим ибн Ҳаким бўлиб, Наршахийнинг ёзишича, у кўп ўқиган, ғо-ят зийрак бўлиб, кимёгарлик, сеҳр ва тилсим илмларини ўрганган. Араб, форс тилларини яхши билган. Бир кўзи кўр, боши кал ва башараси хунук бўлганлигидан боши ва юзига кўк парда тутиб юрган. Шунинг учун ҳам «Муқанна», яъни «Ниқобдор» лақаби билан машҳур бўлган. Яъқубийнинг тасвирлашича, Муқаннани Ҳошим ул-аъвар, яъни бир кўзли Ҳошим деб ҳам атаганлар. Муқанна ёшлик чоғида кудунгарлик (матоларга оҳор берувчи) касби билан шуғулланган. Хуросон ноибларидан Абу Муслим даврида сарҳанглик (кичик лашкарбоши) ва Абдулжаб-бор Аздий даврида (757—759) эса вазирлик даражасига кўтарилган. 759 й. да Хуросон амири Абдулжабборнинг халифага қарши исёнида қатнашгани учун зиндонга ташланган. Бир неча йилдан сўнг зиндондан қочган. 769 й. да М. Марвга қайтиб келган, шу йилдан бошлаб умрининг охиригача Моваро-уннақрда Араб халифалигига қарши кўтарилган халқ ҳаракатига бошчилик қилган (қ. Муқанна қўзғолони). У маздакийлик таълимотини тарғиб қилган. Қўзғолон мағлубиятга учрагач, ўзини олов ёниб турган тандир ичига ташлаб, ҳалок бўлган. Ҳамид Олимжон М. жасоратига бағишланган «Муқанна» (1943) драмасини, Садриддин Айний «Муқанна исёни» (1944) тарихий-адабий очеркини ёзган.