ИДЕАЛИЗМ

ИДЕАЛИЗМ (юн. idea сўзидан) — фалсафадаги асосий оқимлардан бири; онг, руҳ, тафаккур бирламчи, материя, табиат, борлиқ иккиламчи деб талқин этувчи қарашлар тизими. Материализмнинг муқобили. Идеализмнинг объектив ва субъектов шакллари бор. Объектив Идеализм дунёнинг асосида инсон онгидан ташқарида ва унга боғлиқ бўлмаган ҳолда ғайритабиий руҳий ибтидо (ғоя, оламий акл) ётади, деб ҳисоблайди. Бундай таълимотнинг йирик намояндалари антик фалсафада Платон, Плотин, Прокл; янги даврда — Г. В. Лейбниц, Ф. В. Шеллинг, Г. В. Ф. Гегель бўлган. Субъектив Идеализм инсон онгидан ташқ-аридаги объектив реалликни инкор этиб, факат субъектив сезгилар мавжуд, деб билади. Бу ғоя Ж. Беркли, Д. Юм, Идеализм Фихте таълимотида яққол ифодаланган. Руҳий ибтидо кандай тушунилишига қараб Идеализмнинг хилма-хил кўринишларини бир-биридан ажратиш мумкин; оламий акл (панлогизм) ёки оламий ирода (волюнтаризм), ягона руҳий субстанция (идеалистик монизм) ёки кўпдан-кўп руҳий биринчи унсурлар (плюрализм), аклан, мантиқан англанадиган ибтидо (идеалистик рационализм), сезгиларнинг ҳиссий хилма-хиллиги (идеалистик эмпиризм ва сенсуализм, феноменализм) илмий билиш объекти бўла олмайдиган, қонуниятга бўйсунмайдиган, мантиққа зид ибтидо (иррационализм).

Одатда, «идеалист» (идеал сўзидан) тушунчаси олижаноб мақсадларга интилувчи беғараз одамга нисбатан ҳам ишлатилади.