6 - БОБ

6 - БОБ

II БОБ
ЁЛҒОНЧИНИ НОВЕРБАЛ СИГНАЛЛАРДАН ҚАНДАЙ АНИҚЛАШ МУМКИН?
17-қоида Сергак тортинг, унинг «оғзи мустаҳкам»!
Ёлғонни аниқлаб олиш осон эмас, айниқса? ёлғон гапирувчи маҳоратли бўлса. Лекин сиз унинг онг ости жўнатаётган сигналларга жуда эътиборли бўлсангиз, вазифани қийналмай уддалайсиз.
Ёлғончини, у қанчалик ўз ёлғонини яширишга интилмасин, барибир аниқлаб олиш мумкин: онг остидан келаётган, имо-ишораларда юзага чиқадиган микро- сигналлар ва унинг сўзлари орасидаги но- мувофиқлик уни сотиб қўяди.
Инсон шундай дастурланганки, унинг ёлғонга бўлган реакцияси доимо салбий, ҳатто бу ёлғон ўзига тегишли бўлса ҳам. Инсон ёлғон гапириб туриб, айни пайтда мутлақо хотиржам бўлиши асло мумкин эмас. «Кўзингга тик қараб ёлғон сўзлай- ди» деган иборани эсланг. Албатта, бу иборада моҳир ёлғончи, ўз уйдирмасини ниқоблашни уддалайдиган, ўз танасининг
52
ғайриихтиёрий реакцияларини бошқара оладиган инсонлар ҳақида сўз боради. Ле- кин тажрибали ёлғончига дуч келган тақди- рингизда ҳам, инсон ёлғоннинг барча ало- матларини яшира олмаслигини унутманг.
Агар суҳбатдошингиз қўлини юзга яқинлаштириш билан боғлиқ имо-ишораларни қўллаётган бўлса, огоҳ бўлишингиз лозим: унинг дилида қандайдир салбий кечинма бўлади. Бу – шубҳа, ишончсизлик, нохуш сезги бўлиши мумкин. Лекин кўп ҳолларда бу ҳақиқий, чинакам далилни бўрттириш ёки ғирт ёлғон бўлади. Агар суҳбатдош ғирт ёлғон сўзлаётган бўлса, уни сизга қайси имо-ишоралар фош қилиши мумкин?
Биз бошқа одамлар ҳақиқатдан йироқ гап сўзлаётганини кузатганимизда ёки кўрганимизда ёхуд ўзимиз ёлғон сўзлаёт- ганимизда оғзимизни, кўзларимизни ёки қулоқларимизни беркитишга ҳаракат қи- ламиз. Оғизни қўл билан «ҳимоя қилиш» ёлғондан дарак берадиган ноёб очиқ ишо- ралардан бири. Қўл оғизни беркитади, бош бармоқ эса юзга тақалган бўлади, шу ҳолатда у айтилаётган сўзларни ушлаш- га сигнал жўнатади. Баъзи инсонлар бу ишорасини ниқоблаш учун сохта йўталиб қўядилар. Агар бундай имо-ишора суҳ-
53

батдошингиз томонидан нутқ жараёнида қўлланса, бу унинг ёлғон сўзлаётганидан далолат беради. Лекин у сиз сўзлаётган, у эса эшитаётган пайтда оғзини беркитса, бу сизнинг ёлғон сўзлаётганингизни сезиб турганини билдиради.
Ўз бурнига қўл теккизиш эса, аввалги имо-ишоранинг янада кучли, ниқобланган туридир. Бу ишора бир неча енгил қўл теккизишларда намоён бўлиши мумкин ёки қўлнинг биргина тез, деярли сезилмайдиган ҳаракати билан бурунга тегишида юзага чиқади.
Бу имо-ишорани қуйидаги тарзда изоҳлаш мумкин: ёлғон сўзлаётган одам- нинг бурун учидаги нерв толаларида қичи- шиш пайдо бўлади ва қашиш зарурияти туғилади. Суҳбатдошингиз сизни алдаёт- ганини сезган тақдирингизда, ундан айтган гапини қайтаришни ёки гапларига ойдин- лик киритишни сўранг. Бу усул ёлғончини ўзининг маккорона ўйинини давом этти- ришдан воз кечишга мажбур қилади.
Агар инсоннинг кўзлари тинмай пир- пираб турса, у ёлғон сўзлаётган бўлиши мумкин.
54

18-қоида
«Онг ости» ҳамиша ёлғонга қарши
Ҳаттоки тажрибали ёлғончи ҳам ўзининг онг остини назорат қилишга қодир эмас. Онг ости, одатда, ёлғонни фош қилади. Шунинг учун онг остидан келаётган микросигналларга жуда эътиборли бўлиш зарур.
Инсон танасининг чап тарафига назар солинг. Айнан чап тараф – чап қўл, чап оёқ, юзнинг чап қисми – чинакам, асл ҳис-туй- ғулардан сўзлайди. Бунинг сабаби оддий. Гап шундаки, ҳис-туйғуларни ёлғон пайти- да назорат қилиш жуда қийин. Агар инсон ҳийла ишлатаётган бўлса, унинг кўнглида безовталик бўлади, бу безовталик яққол ёки яширин бўлиши мумкин. Лекин шун- дай сигналлар ҳам борки, инсон қанчалик ҳаяжонини ниқоблашга интилмасин, қан- дайдир тарзда бу сигналлар ҳаяжонни со- тиб қўяди.
Бундай сигналларни сиз инсон танаси- нинг чап тарафидан излашингиз лозим. Тананинг ўнг қисмини назорат қилиш бирмунча осонроқ. Биз кўпинча ўнг тара- фимизда нима юз бераётганига эътибор қаратамиз. Масалан, юмшоқ қилиб айт- ганда, агар ўнг қўлимиз ўзини «ёмон» тута- ётганини, яъни асабийлашганимизни ёки ёлғон сўзлаётганимизни билдириб қўяёт- ганини сезсак, уни тинчланишга мажбур-
55

лашимиз осон. Лекин танамизнинг чап қисми доим ҳам шуурий, яъни онг билан назорат қилишга бўйсунавермайди.
Олимлар ўтказган тадқиқотлар буни шун- дай изоҳлайди: тананинг чап ва ўнг қисмла- ри миянинг бошқа-бошқа ярим шарлари орқали бошқарилади. Чап мия ярим шари нутқ ва интеллектуал (ақлий) фаолиятни, ўнг мия ярим шари эса ҳис-туйғулар, та- саввур ва сезги фаолиятларини назорат қи- лади. Бошқарув алоқалари кесишган, яъни крест кўринишида амалга ошади: чап мия ярим шарининг фаолияти тананинг на- зорат қилиш осонроқ бўлган ўнг қисмида акс этади. Шунинг учун инсон бошқаларга намойиш қилишга интиладиган барча ҳа- ракатлар унинг танасининг ўнг қисмида, ҳақиқатда бошдан кечирадиганлари эса чап қисмида акс этади.
Демак, ёлғончини қандай новербал сиг- наллар фош қилиши мумкин? Агар суҳ- батдошингизнинг чап қўли тинмай па- ла-партиш «алжираётгани»ни сезсангиз, яъни доира ёки бошқа шаклларни маъ- но-мантиқсиз ҳавода чизаётган бўлса, суҳ- батдошингиз сиз билан етарлича очиқча- сига гаплашмаяпти, чап қўл шу тарзда ўз хўжайинини сотиб қўяди. Шунга монанд тарзда, хўжайинининг «асл афт-башара»си ҳақида унинг чап оёғи ҳам «чақимчилик» қилиб, тупроқ ёки асфальтда чизиқлар ва бошқа маъно-мазмунсиз элементлар чи- зиши мумкин.
56

19-қоида
Кўриш контактини узманг
Суҳбатдошингиз самимий сўзлаяптими-йўқми – унинг кўзларига тик қараб аниқлаб олишингиз мумкин. Агар суҳбатдошингиз кўзларини яшираётган бўлса, бу унинг сўзларида ёлғон яширинганининг илк белгисидир.
Суҳбатдошингизнинг асл юзини кўриш- ни хоҳласангиз, баъзи майда тафсилот- ларни ҳисобга олишингиз даркор бўлади. Суҳбатдошингиз нигоҳини таҳлил қилиш чоғида унинг кўзларини қай томонга олиб қочаётганига эътибор қаратинг. Ёлғон- чи бир мақсад пайида бўлади – сиз унга ишонишингизни истайди. Шунинг учун у кўзини пастга қаратмайди, балки бошқа тарафга олиб қочади. Сиз унинг ҳийласига лаққа тушган-тушмаганингизга ишонч ҳо- сил қилиш учун эса, у баъзида сизга қараб қўйиши мумкин. Суҳбатдошингиз кўзла- рини қуйи қаратганда эса, сиз билан суҳ- бат чоғида унга ноқулай бўлаётган, у тор- тинчоқлик қилаётган бўлиши эҳтимолга яқинроқ. Агар суҳбатдошингиз кўзларини тепага қаратса, у мулоҳазага берилгани, ўйланиб қолганидан дарак беради.
Суҳбатдошингизнинг сиз билан гапла- шиш чоғида ҳақиқатни сўзлаётганига шубҳалансангиз-у, бу учун далилларин- гиздан кўнглингиз тўлмаётган бўлса, чин
57

ҳақиқатни билиш учун терговчилардек тажриба ўтказинг. Суҳбатдошингизга бир дақиқа мобайнида тикилиб қараб туринг. Агар у сизнинг нигоҳингизга чидаса, кўзи- ни олиб қочишга ҳаракат қилмаса, у сиз- ни алдамаяпти. Агар у сизнинг нигоҳин- гиздан қочишга ҳаракат қилса, кўзларини яшириш учун жой қидирса, унинг ҳийла ишлатаётгани эҳтимолга яқин.
Суҳбатдошнинг кўзларига тик қараш осон эмас. Сиз ўзингиз ўзингизни ноқулай, ўнғайсиз сезишингиз, хижолат тортишингиз, нигоҳингизни четга олиб қочишингиз мумкин. Агар кўриш контактини узмасдан ушлаб туролмасангиз, айёрона йўл тутинг: нигоҳингизни суҳбатдошингизнинг бурни учига қаратинг. Шунда сиз унга унинг кўзига қараб тургандай туюласиз. Шу йўл билан сиз ёлғончини аниқлаб олишингиз мумкин, албатта, унинг ўзи бундай усуллардан хабардор бўлмаса ва сизни чув туширишга ҳаракат қилмаса.
Инсон ёлғонни бошқа тарзда ҳам яши- риши мумкин. Тажрибали ёлғончилар- нинг машҳур найранги қуйидагича: суҳ-
58

батдошнинг нигоҳига бардош бериш учун организм талаб қилганидан кўра кўпроқ кўзларни пирпиратиб туриш. Шу йўл би- лан виждон унчалик пок бўлмаса, узоқ ва қаттиқ тикилган нигоҳга ҳар қанча дош бе- риш мумкин. Бундай фаол кўз учишлари- га сергак бўлинг.
Ёлғончилар ишлатадиган ҳийлалардан яна бири – «айёрона нигоҳлар». Ёлғончи сизнинг нигоҳингизга бардош бериш учун атай кўзларини қисиб олади. Бу вақтда у сертакаллуфлик билан тиржайиши, дилидаги чинакам мақсадини яшириб, сизни чалғитишга ҳаракат қилиши мумкин.