4 - БОБ

4 - БОБ

-Ўзимизга келганинг яхши бўлибди. Ҳар ҳолда синашта бўлиб қолгансан. Унча-бунча ишни ўзимиздан ўргангансан. Сенга ҳар қанақа ишни ишониб топширавериш ҳам мумкин. Биламан, сенга ўхшаган тирранчалар,- Менглиев шундай деб кулимсираб қўйди, “тирранчалар” деган сўзни ҳақорат ёки дашном эмас, эркалаш оҳангида айтгани учун Шуҳрат ҳам кулимсиради,- катта бир босқинчиликми ё қотилликними очиб дабдаба қилишга шошилишади. Ўзим ҳам шунақа эдим. Лекин сенинг пешонангга мана бу кичкинагина жиноятни очиш ёзилган бўлса, мен айбдор эмасман. Мен сени биринчи кўрганимдаёқ “бу бола илм одами, Академиясида қолса керак”, деб ўйловдим.
-Тўғри ўйлабсиз, шунақа ниятим ҳам бор. Илмга ўтишдан олдин озгина тажриба тўплашим керакка ўхшаб қолди,-деди Шуҳрат.
-Ҳаракат қилсанг, сендан зўр терговчи чиқади. Лекин олим бўлганинг яхшироқ. Энди бизнинг ишимизни эскичасига юритиб бўлмайди. Академияни бекорга очишмади. Сенга ўхшаганларга жойимизни секин-секин бўшатиб бераверамиз.
Бу гапдан Шуҳрат ўнғайсизланди. Капитан ҳозирнинг ўзидаёқ жойини бўшатиб бераётгандек, унга эътироз билдиришга шошилди:
-Унақа деманг, тажрибангизнинг ўзи ўнта академияга асқотади.
-Тажриба-ку бор, лекин у ҳам эскиради,-деди Менглиев бош чайқаб.- Кеча орттирилган тажриба билан бугунги жиноятни очиб бўлмайди. Атрофингга қарагин: олдинлари биз томонларга келадиган жиноятчи Москванинг Қозон вокзалидан ёки Домодедово аэропортидан йўлга чиқса, энди дунёнинг нечта нуқтасидан келиши мумкин? Эллик ё олтмиш йил муқаддам ўғрини бармоқ изларига қараб тутишган. Энди бармоқ изларини қолдирадиган аҳмоқ йўқ. Содир этилган жиноятни кўриб туриб, “ҳеч нарсани кўрмадим”, дейдиганлар эса сон мингта! Эндиги ишимиз денгиз тубидан игна қидириш билан баравар. Манави “Иш” билан таниш. Аслида танишишга ҳам арзимайди,- капитан шундай деб Шуҳратга синовчан қаради,-арзимаган пул ўғирланибди. Лекин “арзимаган” пулни ўғирлаган ўша “арзимаган” ўғрини топишга мажбурмиз.
Шуҳрат устозининг “арзимас” сўзига қайта-қайта урғу бериб, пичинг қилаётганини фаҳмлаб, бир неча саҳифадан иборат “Иш”ни олиб варақлади. Менглиев ёш ҳамкасбига чиндан ҳам арзимас вазифа топширгандай, ўз иши билан машғул бўлди. Унга қарамасликка уриниб, столи устидаги қоғозларга
25

тикилди. Шуҳрат эса дастлабки сатрларни ўқиши биланоқ унга савол назари билан қараб олди. “Иш” билан танишиб бўлгунича бошлиғига бир неча бор таажжуб билан қараб-қараб қўйди. Аммо ажабланганини сездирмаслик учунми, фикрини дарров баён қилмади. Бирон нима сўрашга ҳам журъат қилмади. Менглиев унинг ҳолатини сезиб, қоғоздан бош кўтарди-да:
-Ўтбосаровни биласан-а?-деб сўради.
-Тошматми? Бултур битирган болани айтяпсизми?
-Ҳа. Ўзи яхши бола-ю сал шошқалоқроқ. У бошлаган “Иш” менга ўтса
бошимни қотириб юборади. Бир болани гумон билан қамаб, “Иш”ни чала- чулпалигича бизга ўтқизди. Болани сўроққа чақирганман. Ҳозир олиб келишади. Ўзинг сўроқ қиласан.
Менглиев гапини тугатмай, эшик аста тақиллади. Шуҳрат эшикни очиш мақсадида турмоқчи эди, капитан “ўтиравер” деган маънода ишора қилди-да, баланд овозда “кираверинг!” деб қўйди. Тақиллатган киши ҳаялламай эшикни очиб, тезгина ичкари кирди. Шошилиб келганини англатиш учун пешонасидаги терни кафти билан артган бўлиб:
-Узр, бир оз кечикдим,-деб қўйди.
-Ҳижолат бўлманг, мен шунча йил ишлаб, адвокат зотининг ваъдалашган вақтида аниқ келганини кўрмаганман,-деди капитан ўрнидан қўзғолмай.
Бу танбеҳ ёқинқирамаган бўлса-да, адвокат латифа эшитгандай кулимсираб қўйиб, кўришмоқ учун қўл узатди.
-Жуда унчалик эмасдир, капитан жаноблари,-деб хона соҳибининг норозилигини енгмоқчи бўлди.
Менглиев бир гапириб, дарров чекинадиган тоифадан эмасди. Адвокат билан кўришиб, ўтиришга таклиф қилгач, танбеҳини давом эттирди:
-Гапим лофга ўхшайдими? Бошқаларни қўяверинг, ўзингиз ҳеч вақтида келганмисиз? Сиз билан бешинчи учрашувимми? Ҳа, қойилман, бешинчи марта узр айтиб киришингиз. Гаров ўйнаймизми, беш юзинчи учрашувимизда ҳам мана шунақа узр айтиб кирасиз. Ўн йилдан кейин ҳам сиз тушган автобус йўлда бузилиб қолган бўлади.
-Мен автобусда юрмайман,-деди адвокат киборлик билан.
26

Менглиевга бу изоҳ ёқмай, қошларини чимирди. Адвокатнинг билагидаги тилла соатга, бармоғидаги қалин узукка назар ташлаб, пичинг қилди:
-Ҳа-я, автобусда юрадиган адвокатлар отам замонида қолиб кетганини унутибман.
Адвокат пичингга жавоб қайтармоқчи эди, Менглиев гапиртиргани қўймади:
-Гап автобусда ҳам эмас. Сизлар янгича усулга ўтиб олгансизлар. Иккита-учта “Иш”ни олволасизлар-да “айбсиз қамалган одамни ҳимоя қиляпман”, деб керилиб юраверасизлар. Сиз ҳимоя қилишингиз керак бўлган бечора эса панжара орқасида кўзларини мўлтиллатиб “қачон нажот келаркин?” деб илҳақ ўтираверади. Панжара орқасида ўтришнинг руҳий азобини биздан кўра сизлар яхшироқ ҳис қилишларингиз керак.
-Бугун чап ёнингиз билан турганмисиз, жаноб капитан? Адвокатларни ерга уриб юборманг. Сиз қамаб қўйган одамларнинг дардини тушунмасак, еган нонимиз ҳаром-ку? Кеча қамалган Ражаб Самиевнинг ҳолатини ҳис қилганим учун ҳам сиздан эҳтиёт чорасини ўзгартиришингизни сўрайман. Самиевнинг шаҳардан нарига чиқмаслик ҳақидаги тилхати бор, маҳалла ҳам гаровга оляпти,- адвокат гапидан тўхтамаган ҳолда сумкасидан чиқарган қоғозларни капитанга узатди.-Аслида бу расмиятчиликсиз ҳам қамоқдан чиқариб юборсангиз бўлаверарди. Ҳар ҳолда Самиевни жиноятда айблаш учун етарли далилингиз йўқ. Қўшни хотин унинг эшикни тақиллатаётганини кўрган. Ичкарига кириб чиққанини ҳеч ким кўрмаган.
Қўлидаги “Иш” билан шошқич тарзда танишиб чиққан Шуҳрат бир адвокатга, бир капитанга қараб, баҳснинг натижасига қизиқиб ўтирди. Менглиев гапни чўзишни ёқтирмасди. Шу боис адвокатнинг талабини шартта рад этиб қўя қолди:
-Келинг, сиз ўз ишингизни қилинг, биз ўзимизникини қилайлик. Сиз ҳозир ҳакамликни бўйнингизга оляпсиз.
-Агар янглишмасам...-адвокат бу сафар Шуҳратга ҳам маънодор қараб қўйди:-сиз прокурорнинг ҳуқуқини бўйнингизга оляпсиз.
-Прокурор болани ҳибсга олишга руҳсат берган, агар жинояти исботланмаса, бермасди.
27

Адвокат яна эътироз билдирмоқчи бўлганида эшик қия очилиб, сержантнинг юзи кўринди:
-Ўртоқ капитан, Самиев олиб келинди.
Менглиев “Олиб кир!” деб буйруқ бергач, эшик каттароқ очилди-да, кишан урилмаган қўлини орқасига қилиб олган Ражаб кириб, ўтирганларга бир- бир қараб олди.
-Мана бу ерга ўтир, Самиев,-деди капитан Шуҳратнинг рўпарасидаги бўш стулни кўрсатиб.-Сен туғилганингда доя киндигингни кесаётиб “бировга салом берма”, деб қулоғингга шивирлаб қўйган-а?
-Саломга яраша иш бўлмади, командир,-деди Ражаб тўнглик билан.
-Шунақами? Буни аниқлашга уриниб кўрамиз. Адвокат талаб қилган эдинг, ана, келдилар. Энди сўроқларга жавоб берарсан-а? Лейтенант, бошланг.
Шуҳрат “Иш”ни четроққа суриб, тоза қоғозларни ёзишга тайёрлаётганида адвокат “нима учун бу йигит тергов қилади?” деган маънодаги савол назари билан капитанга қаради. Менглиев изоҳ беришни лозим топмай юзини дераза томон бурди. Кейин дераза токчасидаги гулларнинг чанқагани беҳос ёдига тушгандай ўрнидан туриб, қўлига сув идишни олди. Шуҳрат эса биринчи мустақил тергови бошланиши олдидан уйғонган ҳаяжонини босишга уриниб, дастлабки саволни берди:
-Исм-насабингиз? Туғилган йилингиз, турар жойингиз?
-Ражаб Самиев, саксон бешда туғилганман. Сада кўчасидаги етмиш биринчи уйда тураман.
-Аввал нима учун қамалгансиз?
Шуҳратнинг тўсатдан бу саволга ўтишидан ажабланган капитан ўгирилиб, унга қаради. Ражаб эса пинагини бузмай жавоб қайтарди:
-Туҳмат билан қамалганман.
-Сиз менга жиноят кодексининг моддасини айтинг.
-Униси эсимда йўқ, лекин туҳмат билан қамашган,-деди Ражаб ўзича
аниқлик киритиб.
-Иш ёки ўқиш жойингиз?
-Бекорчиман.
-Нега?
-Қамалиб чиққан одамни ҳеч ким ишга олмас экан. Сизлар
олармидингизлар?
28

-Бирор ҳунарингиз борми?
Аввал жиддий терговчиларнинг исканжасига тушиб кўрган Ражаб Шуҳратнинг соддалигидан ғаши келиб, уни калака қилмоқчи бўлди:
-Ҳунарим – бекорчилик,-деб ишшайди.
Шуҳрат унинг мақсадини англаб, энди қатъийроқ оҳангга ўтди:
-Ўн бешинчида, соат ўн бирдан ўн тўртга қадар қаерда эдингиз?
-Уйда эдим.
-Буни ким тасдиқлаши мумкин?
-Ким бўларди, ойим.
-Яна ким?
-Янами?-Ражаб ишшайиб, адвокатга қараб олди:-яна телевизор.
-Қанақа кўрсатув бўлаётган эди?
-Мен кўрсатув кўрадиган “дух”га ўхшайманми? “Дивиди”
кўраётгандим.
-Олтмиш саккизинчи уйга нима учун чиқдингиз?
-Суҳробни чақиргани чиқувдим. “Эммануэл”нинг янгисини топсанг,
чақир, бирга кўрамиз”, девди.
-Суҳробникига тез-тез чиқиб турасизми?
-Жуда тез эмас-ку, лекин янги диск олиб келсам чақираман. Уларнинг
видиклари эски, дивиди тушмайди. Командир,-Ражаб шундай деб сўроқ қилаётган Шуҳратга эмас, Менглиевга қаради,-мен кирмадим ўша уйга. Кирганимда итларинг ис оларди-ку? Яна туҳмат билан кетаманми?
Бу саволга жавобан Менглиев “сенинг тақдиринг мени қизиқтирмайди”, дегандай тескари қараб олди. Бу ҳолат Ражабга ҳавотирли туюлиб, энди Шуҳратга қаради.
-Сизга ҳеч ким туҳмат қилаётгани йўқ,-деди Шуҳрат, ҳотиржам равишда.- Сиз ҳозирча жиноятчи эмассиз. Гумондаги шахссиз. Агар сизга қўйилаётган айб қонун белгилаган муддатда исботланмаса, сизни ҳеч ким бу ерда ушлаб тура олмайди.
Шуҳрат сўроқни давом эттириб, воқеани ойдинлаштиришга ҳаракат қилди. Давлат имтиҳонларига тайёргарлик кўраётганида бундай тергов осон туюлган эди. Академиядаги имтиҳон билан, амалдаги синов орасида катта фарқ борлигини энди тушунди. Ўқиш чоғи дўппи тор келиб қолганда
29

ўқитувчиларининг кўнглини “совға-салом” билан юмшатиши мумкин эди. Бу ерда ундан “совға-салом” тама қилувчи йўқ. Аксинча, унга таклиф қиладилар...
Шуҳратнинг қийналаётганини сезган адвокат унинг бўшанглигидан фойдаланиб қолмоқчи бўлиб гапга аралашди:
-Биз эҳтиёт чораси ўзгартирилишини талаб қиламиз.
Адвокатнинг дадиллиги капитаннинг ғашини келтириб, жойига қайтиб ўтирди-да:
-Сўроқ жараёнига эътирозингиз йўқми?-деб сўради.
-Йўқ,-деди адвокат.
-Лейтенант сўроқ баённомасига имзо чектиринг,-деди Менглиев
совуқроқ оҳангда, сўнг адвокатга қатъий қарорини маълум қилди:-Эҳтиёт чораси масаласида бирор кун сабр қилишингизга тўғри келади. Истасангиз, прокурорга шикоят қилинг, бу ҳуқуқингизга ҳеч ким монелик қилмайди.
Баённомага имзолар чекилгач, Менглиев сержантни чақирди. Ражаб олиб чиқилгач, адвокат ҳам изига қайтди. Хонада ўзлари қолишгандан сўнг Шуҳрат ўз ишига баҳо берилишини истаб, капитанга қаради. Менглиев дарров гап бошламади. Столи устидаги қоғозларга тикилганича ўйланиб ўтирди. Шуҳрат бетоқатланиб, жойида қимирлаб олгач, унга қаради:
-Амалиётга келганингда менинг тергов қилганимни кузатган эдинг-а? Диққат қилмаган экансан. Энди камчиликларингни билиб ол: исми-насаби, туғилган йили, турар жойини бирданига эмас, алоҳида-алоҳида сўрашинг керак эди. Сен терговчимисан ё жиноятчимисан? У сурбет сенга серрайиб тикилиб ўтирибди. Сен эса саволни берганингдан кейин ҳудди айбдор одамдай кўзингни олиб қочасан. Ундан қўрқдингми ё уялдингми? Чалғитувчи саволлар ҳам бермадинг? Хўп, сўрайдиганингни сўрадинг. Қандай хулосага келдинг?
-Адвокатнинг талабида жон бор. Самиевни қамоқда ушлаб туришнинг ҳожати йўқ. Эҳтиёт чорасини бемалол ўзгартириш мумкин.
-Сенга минг марталаб қойилман!-деди Менглиев пичинг оҳангида.-Мен бунақа хулосага келиш учун нечталаб одамни сўроқ қилиб, бошимни оғритардим. Сен ярим соатда ҳал қилиб ташладинг. Ўқиган одамнинг шунисига беш кетаман-да! Аслида иккаламизнинг фикримиз бир жойдан чиқди. Лекин сен биттагина, кичкинагина сўроқдан кейин дарров шу тўхтамга келдинг. Сал шошилмадингми?
30

-Мен аввал “Иш”даги маълумотларни ўқиб, кейин шундай фикрга келдим. Шошилиш масаласида...-Шуҳрат гапини дангал баён қилишдан ҳижолат бўлиб, узр оҳангида сўради:- айтаверайми?
-Айт, айтавер, биласан-ку, мен ўғил болача гапни ёқтираман.
-Самиевни қамоққа олишда шошилишган. Ўтқизиб қўйиш шарт эмасди. -Энди бу даъвойингни ўртоғинг Ўтбосаровга айтасан. Яхши ҳамки
Самиеванинг калласи ишлаб, дарров адвокат ёллади. Ўтбосаров сўроғини адвокат иштирокисиз қилганида Самиев “ўғри менман” деб ёзиб берганини ўзи ҳам билмай қоларди. Ўтбосаровнинг қанақа тарзда ёздириши мумкинлигини ўзинг тасаввур қила оларсан? Энди бундай қиламиз: пешиндан кейин Самиевни чалғитувчи саволлар билан сўроқ қиласан. Кейин четга чиқмаслик ҳақида тилхат олиб, эҳтиёт чорасини ўзгартириш ҳақида қарор ёзиб, қўйиб юборасан. Самиевни чиқариб турамиз, лекин унинг елкасидаги гумон олинмайди. Сен оқшомда кампирнинг уйига бориб, вазиятни ўрганасан. Билиб қўй: жиноятчини топсанг, ҳамма раҳмат ўзингга. Тополмасанг, ҳамма сўкишлар ҳам сенга бўлади. Бу ишда мен четдаман.
Менглиев шундай дегани билан ишдан четланолмасди, четланишга ҳаққи йўқ эди. Бу гапни Шуҳратни чўчитиш учун эмас, зиммасидаги масъулиятга жиддийроқ муносабатда бўлишга ундаш учун айтган эди. Унинг назарида “ёш мутахассис” деган тушунча бошқа соҳаларда бўлиши мумкин. Жарроҳлар кеча ўқишни битириб келган йигит қўлига тиғ бериб, юракни очишга ундашмайди. Ёш жарроҳ бу ишончга етишмоғи учун йиллар ўтади, юзларча амалиётни устози ёнида ўтказади. Заргар ҳам, ҳатто дурадгор ҳам шундай. Аммо милициянинг шароити бутунлай ўзгача. Менглиев “жиноятчиликка қарши кураш” деган таъбирни унча хушламай, “бу кураш эмас, урушнинг ўзи!” деб ҳисоблайди. Жиноятчини қўлга олишда ўқ отилса, тиғ санчилса, милиция ходими ўлдирилса – урушдан нимаси кам? Ҳатто урушдан кўра хатарлироқ. Жангда душман рўпарада туради. Кимни отишни биласан. Жиноят олами билан урушда эса худди арвоҳларга қилич солган каби аҳволга тушиб қоласан. Самиевни қўлга олишда қаршилик кўрсатмабди. Тўппончада ўққа тутса-ю бу ўққа Шуҳрат рўпара келиб қолса нима бўларди? “Ие, бу ёш мутахассис экан”, деб ўқ изига қайтиб кетармиди?
Шуҳратнинг бахти бор экан, ишни терговдан бошлади. “Ёш мутахассис” босқичидан “малакали мутахассис” деган мартабага етишиши учун
31