16 - БОБ
қилмасди. Унинг кўзи ўликнинг шалвираб ётган қўлидаги соатда эди. Соат унга танишдек туюлган, шунинг учун унга тикилиб қолган эди. Бир маҳал у титраб кетди, нимадир деб шивирлади, кейин:
— Гулчеҳра! Болагинам!! — деб қичқириб юборди. Милиция ходимлари нима бўлганига тушуниб етгунларича, чол ҳушидан кетиб, ўликнинг оёқ томонига гурс этиб йиқилди. Ўзига келиб кўзини очганда, милиция ходимлари билан бирга тепасида бир нечта оқ халат кийган кишилар туришарди.
— Уни... уни танийман, — деди Сулаймон ота туришга ҳаракат қилиб. — Танийман... Шу бинонинг қоғозини чизган. Гулчеҳра, болагинам. Нима қилиб қўйдинг ўзи, қари, девона чол?!
— Ота, тузукроқ гапиринг, нима бўлди ўзи? — сўради кимдир, — Ўликни қачон кўрдингиз? Сулаймон ота плита бурчагига омонатгина ўтирди.
— Эрталаб кўрдим ўликни... Лекин уни кеча кўрганман. Кеча шу ерга келган эди...
— Қай пайт?
— Кечқурун. Кечқурун келган эди, анча кеч бўлиб қолувди. Соат неча бўлди, деб сўраган эдим ундан. Чорак кам ўн икки эди, ҳа, чорак кам ўн икки деган эди...
— Ота, ўзингизни босинг, бир чеккадан гапиринг, — деди милиция ходимларидан бири. — Ёзиб олишимиз керак.
Сулаймон ота «хўп» дея бошини оғир силкитди. Кейин, билганларини айтиб берди.
Лекин Гулчеҳра ўшандаёқ бино тепасига кўтарилганми, ё кейин келганми — қоровул чол билмасди. Қизнинг ўлимига уни айбдор ҳисоблашлари мумкинлигидан чўчиб ва унга ачиниб: «Нега тепага чиқмадим? Нега ўшанда уни қидирмадим? Аҳмоқ чол!» — деб ўз-ўзини сўкарди.
Орадан бир соат ўтар-ўтмас ўлик экспертизага олиб борилди. Текширилди. Унинг бешинчи қаватдан тушиб кетгани аниқ эди. Ҳеч ким унга суиқасд қилмаган. Марҳумнинг баданида ҳам, бинода ҳам буни исботлайдиган далил топилмади. Лекин милицияга бир нарса қоронғи эди: у тасодифан тушиб кетганми ё ўзини ташлаганми?! Шунинг учун бинони яна синчиклаб текширишди, ўликни ҳам рентгенга солиб кўришни лозим топишди. Ўша заҳотиёқ марҳума идорасига — политехника институтига хабар қилинди.
Кечга яқин милицияда марҳума ҳақида аниқ маълумот тўпланди, текширишлар якунланди. Лекин марҳума ўзини ташлаганми, ё тасодифан тушиб кетганми — бу савол ечилмади. Ким билади, балки чиндан ҳам тушиб кетгандир? Ҳаммаёқ қоронғи бўлса, балконни панжаралари ҳали қоқилмаган бўлса?! Ортиқча қадам қўйиб юборган. Милиция ходимлари шундай қарорга келиб, одамларга рухсат беришди.
XXII
Қосимжон билан Зубайда практикадан қайтиб келишганда Гулчеҳранинг ўлганига уч кун бўлган эди. Абстутай уларни кўриши билан йиғлаб юборди.
— Қосимжон, ўғлим, Гулчеҳрадан айрилиб қолдик!.. Гулчеҳра ўлиб қолди. — Нима?! — Қосимжон қотиб қолди.
— Онаси чақирди уни, онаси!.. Худо кўп кўрди уни бизга!
Кампир, йиғи аралаш бўлган воқеани зўрға-зўрға гапириб берди.
— Ҳаммасига ўша йигит айбдор! Оти қурғур Абдулла! Ўтган куни самолётда олиб кетишди. Қариндошлари, институтдагилар олиб кетишди. Бечора қиз... Онасининг ёшига кирса ҳам майли эди.
Қосимжон шу заҳотиёқ йўлга тушди. Қош қорайганда Мингбулоққа кириб борди. Гулчеҳранинг уйи атрофида тумонат одам. Ичкаридан аёлларнинг йиғиси эшитиларди. Қосимжон одамлар орасида бошини ҳам қилиб турган Самадни кўриб, унинг ёнига борди.
— Қачон кўмдиларинг?
106
— Кеча.
— Юсуф ака қалай?
— Уни сўрама, — Самад хўрсинди. — Кечадан бери тилдан қолган. Ҳеч нарсани билмайди.
Раиснинг уйига ётқизиб қўйдик. Тепасида доктор.
— Аблаҳ! Мен уни соғ қўймайман!
— Ўзингни бос, — деди Самад. — Фалокат устига фалокат қўшилмасин. У билан кейин
гаплашамиз.
— Хабари борми?
— Мен хабар бермоқчи эмасдим. Мамлакат телеграмма бериб қўйибди.
— Ким у?
— Почтачи қиз.
— Адресини билар эканми?
— Гулчеҳра почтага бориб хат оларди. Бу ёққа юр.
Улар одамлар орасидан чиқиб, канал лабига ўтиришди.
— Манавини Гулчеҳра кўрмай кетди. — Самад Абдулланинг сўнгги телеграммасини
ўртоғига узатди. — Кимдан?
— Кимдан бўларди...
Қосимжон телеграммани ўқиб чикди. Қўллари мушт бўлиб тугилди.
— Аблаҳ!
Икки ўртоқ жим қолишди. Самад бошини тиззалари орасига олиб, ҳаёлга чўмди.
— Қосим, — деди у бир маҳал чидолмай.
— Лаббай?
— Мен... мен уни яхши кўрардим!.. Эсимни таниганимдан бери яхши кўрардим!..
Самад титраб йиғлаб юборди. Қосимжон унинг орқасига қўлини қўйди, бир нарса деб
овутмоқчи бўлди, аммо тилига ҳеч нарса келмади.
...Худди шу пайтда Абдулла самолётдан тушиб Тошкент — Қўқон поездига ўтирган эди.
Телеграммани олганида, аввал у ишонмади. Бир неча марта ўқиб чиқди. Кейин, бирдан содир бўлган даҳшатга тушуниб, додлаб юборди. У бундай бўлишини сира кутмаган эди. Шошиб кийинди. Шкаф устида чанг босиб ётган чамадонини олиб, нималарнидир солди, кейин жаҳл билан улоқтириб ташлади-да, пастга отилди. «Энди нима бўлади? Энди нима қиламан?» — дерди у нуқул самолётда ҳам, поездда ҳам.
Гулчеҳра нима қилиб қўйганини у билмасди. Лекин нима қилиб қўйган бўлса ҳам, бунга ўзи айбдор эканини биларди. Нима деган одам бўлди у энди? Одамларнинг юзига қандай қарайди? Қандай яшайди? У шундай ўйлар экан, кўз олдидан Гулчеҳранинг сиймоси кетмасди, қаёққа қарамасин, унинг кулиб турган кўзларига тўқнаш келарди. Бу кўзлар таъна қилмасди, йўқ, улар унга меҳр билан боқарди, улар севинчга, севгига лиммо-лим эди. Абдулла Мингбулоққа киргунча уларнинг таъқибидан қутулолмади. Мингбулоққа кирганда эса, ҳаёли бўлинди. Олисда бир гуруҳ одамлар кўринди. Улар Гулчеҳралар уйининг олдида туришарди. Абдуллани қўрқув босди. Одамларнинг ҳаммаси унга ёв назари билан қараб тургандек туюларди. Уларга кўринмаслик учун девор ёқалаб юра бошлади. Унинғ рангида ранг қолмаган, тиззалари қалтирарди. Бир амаллаб бувисининг уйига етиб келди. Ҳовлиги кирди-ю, худди биров қувлаётгандек, эшикни орқасидан шошиб танбалади. Ҳовлида ҳеч ким йўқ эди. Абдулла айвонга кўтарилди.
— Буви! — чақирди у секин. Ҳеч ким жавоб бермади.
— Тоға! Яна жимлик.
— Келинойи!
Шу пайт боғ томондан бедана «так-тарак»лаб юборди. Абдулла сесканиб кетди. Бу — ўша,
107
Гулчеҳра авайлаб тарбия қилган, қаноти синиқ бедана эди.
— Гулчеҳра! — қичқириб юборди Абдулла ўзидан-ўзи.
— Тоға, — кўзларини ишқалаб ичкари хонадан жияни Турсун чиқди.
— Ҳа, жиян, — деди ўзини босишга интилиб Абдулла. — Уйдагилар қани?
Ҳаммалари Юсуф амакимларникида. Эшитмадингизми, Гулчеҳра опам ўлиб қолдилар.
— Эшитдим. Нима бўлибди?
— Тошкентда иморатдан йиқилиб тушибдилар. Тоға!
— Нима?
— Бувим сизни қарғадилар, — деди Турсун сирли оҳангда. — Адам ҳам сўкдилар. Бувим
унақа неварам йўқ, дедилар. Нима қилувдингиз, тоға?
Абдулла жавоб бермади. У йиғларди. Бир томчи ёш жиянининг бўйнига тушди. Турсун
бошини кўтариб тоғасига қаради.
— Сиз ҳам йиғлаяпсизми? Абдулла бошини қимирлатди.
— Мен... мен Гулчеҳра опангни яхши кўрардим. Кейин... кейин кетиб қолдим...
Абдулла жиянининг бошини силади-да, ҳовлига тушди. Битта-битта юриб кўчага чикди.
Одамлар фотиҳага келишарди. Абдулла ҳеч кимга парво қилмай, канал ёқалаб кетди. Қулоғи остидан эса қаноти синган бедананинг бир оҳангдаги «так-тараги» кетмасди. Кўп ўтмай қабристонга етиб келди. Ҳаммаёқ сув қуйгандек жим-жит, фақат аллақаерда чумчуқ чирқилларди. Абдулла атрофига қаради. Олисда кимнингдир қораси кўринди. Абдулла бирпас ўйланиб турди-да, кейин шу томонга юрди. Узун қора мармар тош ёнидаги янги қабр тепасида кимдир турарди. Абдулла яқинлашиб, таниди. Бу Самад эди. Ёнига борди. Самад унга қарамади. Иккалови анчагача ёнма-ён туришди. Абдулланинг кўзи қабрда. Ҳали ундан шундай тупроқ иси келиб турарди.
— Бўлди, кет! — деди бир маҳал Самад вазминлик билан. — Тиригида хўрладинг, ўлганида тинч қўй. Кет.
Абдулла индамади. Яна бир оз турди-да, орқасига қайтди. У маст одамдек гандираклаб қадам ташлар экан, ҳеч ким, ҳеч нима ҳаёлига кирмасди. Ҳеч нарсани кўрмасди. Чумчуқ эса ҳамон тинмасдан чирқилларди.
XXIII
Андижон — Тошкент пассажир поезди оқшом пайти пойтахтга кириб келди. Перрон бир дамда одамга тўлди ва худди шундай бир зумда бўшади. Поезддан энг охири Абдулла тушди. У талмовсираб атрофга қаради, кейин судралиб вокзалдан чиқди. У нима қилишни, қаёққа боришини билмасди. Шунинг учун шошмасди. Анча вақт вокзал олдида қаққайиб турди. Кейин Темирйўлчилар саройи томон юрди. Саройни бир оз айлангач, қандайдир хиёбондан чиқиб қолди. Қош қорайиб, қуёшнинг ним ранг гардиши дарахтлар орқасидан мўралаб турарди. Хиёбонда одам сийрак, фақат ҳали сув қўйилмаган кўсаксурат фонтан ёнидаги скамейкада иккита мўйсафид гаплашиб ўтирарди. Абдуллага уларнинг қиёфаси шу даражада сокин ва тантанали кўриндики, у ҳам шу топда ҳеч нарсани ўйламасдан шундай осойишта ўтиргиси келиб кетди. Беихтиёр панароқ жой қидира бошлади. Ҳиёбоннинг орқа томонидаги катта йўлга туташ панжара ёнида ола-чипор бир скамейка кўринди. Абдулла шу томонга юрди. Скамейка олдида беш-олтита чумчуқ ва иккита мусича нон ушоқларини чўқилаб юрарди. Улар кеч кирганига, инларига шошилган бошқа қушларнинг чирқиллаганига парво қилмас, ўз ишлари билан овора эди. Ҳатто одам келганини ҳам пайқашмади. Абдулла бир депсиниб уларни ҳайдади-да, ўзини скамейкага ташлади. Нима бўлди ўзи? Нега ўлди? Нега ўлади? Абдулла қанча ўйламасин, ўйининг охирига етолмади. Бу эса уни баттар қийноққа солди. Кўзлари тиниб, ҳамма нарса жимирлаб кўрина бошлади. Шалвираган қўлларини зўрға кўтариб, ишқалади.
108
Барибир фойда бермади. Секин юмди. Энди кўзларининг ичида нималардир жимирлай бошлади. «Ҳозир кетади, ҳозир йўқолади», ўйлади ўзича Абдулла ва бошини скамейка суянчиғига қўйди. Аммо жимирлаш йўқолмади. Аксинча, кўпайди, кейин ингичка ҳалқачаларга айланди. Ҳалқалар бирининг ичидан иккинчиси чиқиб, патефон пластинкасидек чириллаб айланиб, қорачиққа яқинлашганда ёйилиб кетди. Шу заҳоти иккита ҳалқача пайдо бўлиб, аввалгисидан ҳам тез айлана бошлади. Унинг ўрнини учинчиси, кейин тўртинчиси эгаллади. Лекин энг ёмони ҳалқачаларнинг пластинкадек айланиши эди. Қорачиққа яқинлашганда пластинка ғадир-будур чизиқлар ҳосил қилиб, шундай тез чириллаб айланардики, гўё баданига игна санчилаётгандек бўларди.
Абдулла шу алфозда қанча ўтирди, билмайди, ниҳоят чидай олмай бошини кўтарди. Лекин боши тегирмон тоши юритгандек оғрирди. Яна кўзларини ишқалаб, юмди. Бу гал ҳалқачалар кўринмади. Абдулла хўрсиниб, бошини яна суянчиққа қўйди. Шу маҳал олисда соққадек кичкина қора бир нарса пайдо бўлди. Кўзларининг тўғрисига келиб тўхтаб турди-да, кейин Абдулла томон юмалай бошлади. Бирпасдан сўнг у иккита бўлди. Кейин тўрттага айланди. Абдулла «нима бўларкин?» деб кўзларини юмганича ўтираверди. Тўғрироғи, очишга мажоли йўқ эди. Тўртта соққа бу пайтда ўн олтитага айланиб юмалаб келарди. Лекин яқинлашмасди. Соққалар ҳисоблаб бўлмайдиган даражага етганда, Абдулла кўзларини бир-икки қисиб қўйди. Шунда ҳамма соққалар бирлашиб, катта бир темир шарга айланди. Шар овоз чиқариб думалай бошлади. «Ҳозир мени босиб кетади, — ҳаёлидан ўтказди Абдулла. — Қочиш керак». Лекин жойидан қўзғалолмади. Шарнинг унга етиб келишига беш-олти қадамча қолди. «Ҳозир келади, ҳозир!..» Абдулла юраги қинидан чиқай деб ҳансирай бошлади. Шар кенгайди, кўз даврасидан чиқиб кетди. Аммо ҳамон думаларди. «Етди! Етди!» — деди Абдулла ва бирдан инграб юборди.
— Нима бўлди, йигит? — сўради кимдир меҳрибонлик билан.
Абдулла ёнига ўгирилиб, бояги мўйсафидлардан бири тепасида турганини кўрди.
— Ухлаётган экансиз, туш кўриб, чўчидингиз шекилли?
— Ҳа, — деди Абдулла уялиб, кейин секин ўрнидан турди.
— Муздек сув ичиб олинг, яхши бўлади, — маслаҳат берди мўйсафид.
— Раҳмат.
Абдулла рўмолчаси билан тер қоплаган бўйнини артиб, йўлга тушди. У гандиракларди,
оёқлари омонатгина илиб қўйилган таёқчалардек судралар, тиззалари зўрға букиларди.
Шу аҳволда у хиёбондан чиқиб, марказий кўчага ўтди. Бу кўча кеч кириши билан гавжум бўларди. Машина қатнови тўхтаб, бутун кўча пиёдалар ихтиёрига ўтарди. Пиёдалар эса турли кийимда, турли ёшда бўлиб, шу кўчага келганда ўзларини беихтиёр, ҳеч қандай ғами, ташвиши йўқдек ҳис қилишарди. Бу ерда умрида биринчи марта анчагина уриш-тўполон билан сайилга чиққан, ҳали баланд пошнали туфлига ўрганмаган қизларни, ярим кечагача ўйин-кулги қилиб, бутун шаҳар ўзиники бўлиб қолган талаба-ёшларни, бир-биридан ҳали бўса олиб улгурмаган, бор меҳрларини қўл ушлаш билангина ифодалаб юрган севишганларни, умри тугаб бораётганини сезиб, ҳаммага, ҳамма нарсага суқ ва ҳавас билан қаровчи мункиллаган кампир, чолларни, қўйинг-чи, шаҳарнинг деярли ҳамма тоифа кишиларини кўриш мумкин эди. Бир соат чамаси шошилмасдан шу кўчани айланган киши, узоқ учратмаган таниш-билишларини кўпинча шу ердан топиши эҳтимолдан холи эмас. Кўпчилик, айниқса, ёшлар шундай қилишарди ҳам. Бу
кўча умуман, дам олиш, учрашувлар, келгуси режалар жойи эди.
Абдулла битта-битта қадам ташлаб тротуар четидан борар экан, одамларга қарамасликка
интиларди. Унинг ҳеч ким билан учрашгиси, ҳатто саломлашгиси ҳам келмасди.
Универсал магазин рўпарасига етганда у тўхтади. Шу ерда сайилгоҳни тор бир кўча кесиб
ўтган эди. Шу ёққа юрди.
Кўча жимжит, на биронта машина, на биронта одам кўринарди. Абдулланинг кайфи баттар
бузилиб кетди. Ўзини ифлос, катта бир гуноҳ қилиб қўйгандек ҳис қиларди. «Расво бўлдим, —
109
ўйлади у. — Ҳамма нарса расво бўлди». Шундай ўйлади-да, яна йўлга тушди. Троллейбус тўхтайдиган жойга келганда, кимнингдир симёғочга суяниб турганини кўрди. Унинг шу одам билан гаплашгиси, озгина бўлса ҳам кўнглини бўшатгиси келиб кетди. Симёғочга яқинлашиб йўталди. Лекин бегона киши унга қарамади. Симёғочга суянганича тураверди.
— Кечирасиз, соат неча бўлди? — сўради Абдулла унинг қаршисига ўтиб.
— Соатим йўқ, — деди бегона киши. — Аммо тахминан айтишим мумкин. Ўн иккидан ошди.
— Наҳотки? — ҳайрон бўлди Абдулла.
— Ҳа, троллейбус энди юрмайди. Чекишингиз борми?
— Бор.
Абдулла шошиб сигарета олиб бегона кишига узатди, ўзи ҳам тутатди. Бегона киши оғир
хўрсиниб тутун чиқарар экан, деди:
— Хотинимни кутиб турибман.
— Шунақа кеч келадиларми?
— Энди келмаса керак, — деди бегона киши йўлга қараб. — Нега?
— Уришиб қолувдик, кетиб қолди. Анча бўлди кетганига, ҳали қоронғи тушмаган эди.
— Ҳафа бўлманг, келиб қоларлар, — юпатди Абдулла.
— Йўқ, келмайди. Кетиб қолса қаерда бўлишини билардим. Ё анҳорнинг лабида ўтирарди, ё
бўлмаса катта кўчада юрарди. Дарров топиб келардим. Бугун тополмадим. — Бегона кишининг кўзлари ялтираб кетди. — Энди келмайди...
— Ҳафа бўлманг, эр-хотиннинг уриши қаёққа борарди? — деди Абдулла яна уни овутмоқчи бўлиб. — Қайтиб келадилар.
— Айб ўзимда, — деди бегона киши кўзларини артиб. — Уни кўп ҳафа қилардим. Бугун ҳам қаттиқ ҳафа қилдим. Билмадим, нимадан жанжал чиқардим. Туппа-тузук овқатланиб ўтирган эдик бўлмаса. Бир гапга иккинчиси уланди, учинчиси... Кейин у ҳам чидай олмади, шекилли: олим бўлиш осон экану, одам бўлиш қийин экан, деди. Бу гап у ёқ-бу ёғимдан ўтиб кетди. Ёмон сўкиб бердим. Чиқиб кетди, йиғлаб-йиғлаб чиқиб кетди. Бунақа одамни топиш қийин. Ёмон бўлса, иккита боламни ўз боласидек кўрмас эди. Мен ҳам уни яхши кўраман. Эртага туғилган куни эди. Совға ҳам олиб қўювдим... — Бегона киши хўрсинди. — Мана, кўринг.
У қўйин чўнтагидан кичкина қутичани олиб Абдуллага узатди. Бу — кичкина бриллиант кўзли узук эди.
— Яхшими?
— Жуда ҳам, — деди Абдулла қутичани ёпиб, қайтарар экан.
— Зўрға топувдим. Энди кераги йўқ... Нима қилади энди буни?..
Бегона киши бирдан ўзини ўнглади. Сигаретини оёғи тагига ташлаб эзди, кейин ёш боладек
катта кўча томон югуриб кетди.
— Саида! Саида!!!
Абдулла унинг орқасидан ҳайрон бўлиб қараб қолди. Бир оздан сўнг троллейбус
келмаслигига ишонч ҳосил қилиб, ўша томонга юрди. Муюлишга етганда бегона киши кўчани бошига кўтариб кулганича, бир нарсани опичлаб келар эди. Абдуллани кўриб, у се-винч билан қичқирди:
— Топдим! Топдим!..
Абдулла шунда уни бўйнидан қучоқлаб олган нимжон аёлни кўрди. Унинг ой нури ёритиб турган кўзлари намданми, ё севинчданми худди бояги узукнинг бриллиант кўзларидек ялтирарди.
Шу пайт:
— Йигит! — деди бегона киши тўхтаб. — Эртага бизникига келинг. Отамлашамиз. Симёғоч
110
қаршисидаги уй. Албатта келинг!
— Раҳмат, — деди Абдулла.
Бу тасодифий учрашув уни баттар эзиб юборди ва у ёши анчага бориб қолган, аммо қонида
йигитлик завқи, муҳаббати жўш уриб турган, осойишта тун қўйнидаги бўм-бўш кўчани тўлдириб бораётган бу одамга чексиз ҳавас, айни вақтда ҳали узоқ йиллар, балки умрбод қалбини тимдалайдиган гуноҳ азоби билан қараб қолди.
1969