BOZOR
Akalaring bo‘lishi ham yaxshi, ham yomon. Yaxshiligi shuki, bolalardan kaltak yemaysan. Arifmetikadan ikki olmaysan. Yomonligi shuki, nuqul akalaringning kiyimini kiyasan. Masalan, mana bunday. Katta akamga etik oberishadi. Bir yilmi, ikki yilmi o‘tgandan keyin katta akamning oyog‘i katta bo‘lib ketadi. Etik kichkina akamga o‘tadi. Kichkina akamning oyog‘iyam bir joyda turavermaydida. O‘sadi, etik sig‘maydi. Ana endi etik bizniki! Faqat bizga yetib kelguncha etikning tagi Naim sartaroshning iyagidek sip- silliq bo‘lib ketadi. Aslida, buyam yomonmas. Qishda yaxmalak uchishga maza. Ammo tagining ko‘chib ketgani yomon. Cho‘lda bir oy yurib chanqagan tuyadek suv demaganni yamlamay yutadi. Bora-bora ukamga dabdalasi chiqqan etik tegadi. Telpak masalasi ham shundoq. Katta akamdan kichkina akamga, kichkina akamdan menga, mendan ukamga yetib borguncha, telpakmas, taqiri chiqqan bir parcha teri qoladi. Valiga maza! Akasi yo‘q, ukasi yo‘q. Zebi xola unga doim yangi kiyim olib beradi. Shundoq deymanu, dadamga ham qiyin. Hammamizni baravar yasantira olmaydi. To‘g‘ri, gohi-gohida biz kichkinalarning ham g‘amini yeb turishadi. Kuz kunlaridan birida shunday quvonchli voqea bo‘ldi. Kechasi hamma yotganda dadam bilan oyim maslahatlashib qolishdi. Rostini aytsam, gap poylaydigan odatim bor. Poylamoqchi emasdimu, o‘zlari gaplashib qolishdi. Eshitish kerakmi, kerak!
— Salqin tushib qoldi, — dedi oyim o‘ychan ohangda. — Bolalarning egnida yo‘q, boshida yo‘q. Ayniqsa kichkinalarga qiyin.
Dadam anchagacha indamadi. Chamasi, qayerdan pul topishni o‘ylardi.
— Echkini sota qolamiz, — dedi nihoyat bir qarorga kelib.
— Takanimi? — Bu oyimning ovozi edi.
— E, uni qanchaga olardi? — dedi dadam hafsalasiz ohangda. — Narigisini sotamiz. Besh yuzlarga obqolar.
Tushundim. Bundan chiqdi Qoraquloqni sotishmoqchi. Erta bahorda echkimiz odatdagidek ikkita tuqqan edi: biri erkak, biri urg‘ochi. Urg‘ochisining o‘zi oq, qulog‘i
57


qora. Aka-ukalar unga Qoraquloq deb ot qo‘yganmiz. Echkimga achindim. Yaxshi, yuvoshgina edi. Chamamda, oyim ham shuni o‘ylardi shekilli, sekin gap qo‘shdi:
— Qochirib olsak bolalarga sut mo‘lroq bo‘larmidi?
— Boshqa iloji yo‘q-da! — dedi dadam tajangroq bo‘lib. — Jilla qursa, bittasiga pufayka olib berish kerak. Bultur ham maktabga akasining choponini kiyib bordi.
Ha, demak, pufayka meniki bo‘ladi. Negaki, ukam hali maktabga bormaydi. Yengining uchiga charm qoplanganidan olaman. Sinfimizda faqat Valida shunaqa pufayka bor. Zebi xola naqd to‘rt yuz so‘mga obergan. Valining o‘zi aytgan.
— Bozor kuni Tezakopga olib tushaman, — dedi dadam ishonch bilan.
Biroq dadam juma kuni shamollab yotib qoldi. Shanba kuniyam o‘rnidan turolmadi. Kechqurun yana echki sotishning maslahati bo‘ldi.
— O‘zing bora qol, — dedi dadam yotgan joyida.
Onam mung‘ayib qoldi.
— Voy, men bozorni bilamanmi? — dedi bo‘shashib. — Bir-ikki marta mol sotib yurgan bo‘lmasam...
Dadamning jahli chiqib ketdi.
— Nima, bozorga tushadiganlarning shox-butog‘i bormi? Hammayam senga o‘xshagan odam-da! Ja bo‘lmasa, bitta-yarimta dallolning qo‘liga o‘n so‘m bersang, sotib beradi. Ammo besh yuzdan kamiga ko‘nma. Zotli mol, degin!
Ertasiga tong qorong‘isida oyim meni sekin turtib uyg‘otdi.
— Qani, tura qol, bolam, echkini haydashib borasan.
«Nimaga, qayoqqa», deb o‘tirmadim. Bilaman, akalarim haydashib borsayam bo‘lardi- yu, unda pufaykadan quruq qolaman-da.
G‘ingshibroq bo‘lsayam turdim. Oyim echkini sog‘ib bo‘lguncha tong yorishdi. Keyin u Qoraquloqni yetakladi, men tol xivich olib, orqasidan yo‘lga tushdim. Qoraquloq ham uyqusirab turgan ekan shekilli, indamay ketaverdi. Faqat darvoza oldiga borganda onasi bilan akasi tomonga qarab qisqagina ma’rab qo‘ydi: xayrlashdi chamamda.
Tuproq ko‘chadan boryapmiz. Oldinda oyim, ketidan echkim, uning ortidan men. Echkim tuproqni changitib, dik-dik qilib boradi. Ora-chora ko‘chaga to‘kilgan yong‘oq xazonlarini chimdib, kalta dumini likillatib-likillatib qo‘yadi. Xivich bilan urmasam ham o‘zi ketaveradi. Men ko‘chaga to‘kilgan yong‘oqlarni terish bilan ovoraman. Kechasi shamol bo‘lganga o‘xshaydi: rosa yong‘oq to‘kilibdi. Birpasda ikki cho‘ntagim to‘lib chiqdi. Oyim ora-chora to‘xtab, norozilik bilan orqasiga qarab qo‘yadi.
— Yura qolsang-chi, hali-zamon bozor tarqab ketadi!
Tezakop deganiyam, juda olis ekan-da! Avval qora moy hidi anqib turgan temir yo‘ldan o‘tdik. Keyin mashinalar g‘izillab borayotgan ko‘chalar chetidan yurdik. Oyog‘imda oyoq qolmadi. Nihoyat bozorning temir panjarali darvozasidan ichkari kirdik. Voy-bu! Shuncha odam qayoqdan kelgan? Hammayoq qiy-chuv, hamma shoshgan! Ana, bir chekkada guvillab olov yonyapti. Qozondan qizigan yog‘ning oppoq tutuni chiqib turibdi. Vuy, anavi baliqni! Mening bo‘yimday keladi-ya! Yog‘och ustundagi mixga jag‘idan ilib qo‘yishibdi. Kir xalat kiygan mo‘ylovli kishi kapgirni o‘ynatib baqiradi:
— Kep qoling, laqqa baliq! Laqqa baliq! Qatidan qovurib beray?
Undan nariroqda kattakon doshqozonda osh damlab qo‘yilibdi. Zarchava solingan, sap- sariq. Og‘zimning suvi kep ketdi. Iye, ana kabob! Qop-qora kabobpaz bidir-bidir qilib xaridor chaqiradi.
— Yeganlar darmonda, yemaganlar armonda, dumba-jigar!
Qarang, hidiga odam mast bo‘ladi-ya!
— Oyi, hali kabob oberasiz-a? — deyman yalinib.
Oyim bo‘lsa, nuqul bitta gapni qaytaradi:
58


— Anqayma, adashib qolasan!
Yoymachilar to‘g‘ridan-to‘g‘ri yerga o‘tirib olishgan. Angishvonadan tortib elakkacha, sichqon tutadigan qopqondan tortib isiriqqacha hammasi bor. Qo‘ltiqtayoqli askar jikkak chol bilan savdolashib sumak olyapti. Kun salqin bo‘lishiga qaramay, ko‘ylakchan bo‘lib olgan ozg‘in bola bir pachka papirosni ko‘z-ko‘z qilib, bor ovozi bilan baqiradi.
— Papirosi nord, chekmanglar chort!
Shovqin-suronlaru turli hidlardan boshim aylanib ketdi. Unisi turtadi, bunisi surtadi, bu ham yetmagandek oyimga dag‘dag‘a qilishadi.
— Hov echki! Ko‘zingga qara!
Nihoyat mol bozoriga keldik. Ana bozoru mana bozor! Ko‘ziga qon to‘lgan, burnidan temir halqa o‘tkazilgan buqalar, dumbasining og‘irligidan yurolmay qolgan, shoxi qayrilib ketgan qo‘chqorlar, biri olib, biri qo‘yib, paydar-pay hangrayotgan eshaklar... Ayniqsa, anavi qorasi zo‘r ekan. Bir hangrashda ketma-ket ulab, yetti marta hangradi. Tag‘in har hangraganda quloqlari dikkayib, dumi xoda bo‘lib ketadi. Burun kataklari kerilib, ikki biqini kirib-chiqib, kirib-chiqib turadi. Oxiriga borganda o‘pkasi to‘lgandek, ovozi xazinlashib qoladi-yu, ammo o‘sha zahoti bir pishqirib oladi-da, yangi kuch bilan qaytadan hangray boshlaydi. Oyoq ostini tezak bosib ketgan. Shuning uchun bozorni Tezakop desa kerak-da. (Bu nom Oq podshoning savdogari Tezikov ismi bilan bog‘liqligini keyin bilganman.) Kech qolganimiz uchun bizga eng chekkadan — tovuq bozorining yonidan joy tegdi. Biroq bu yerda ham ko‘p turolmadik. Janjalning ustidan chiqib qoldik. Shundoqqina oldimizda tarashadek ozg‘in, peshonasi tirishgan, tajangligi aftidan ko‘rinib turgan kishi qizil babax xo‘rozning oyog‘idan bog‘langan ipdan tutib, cho‘kkalab o‘tirar, dam-badam nos otib, o‘zicha allakimni so‘kar edi. Baquvvat oyoqlari uzun-uzun xo‘roz esa bo‘ynini cho‘zib, atrofga olazarak qarar, chamasi boshqa xo‘rozlar bilan urishishga bahona qidirardi. Shu payt ayvoni katta oq kalaminka shapka kiygan, cho‘michdek burnining teshigidan juni chiqib turgan kishi xo‘rozning tepasida to‘xtadi.
— Cho‘cha chan pul, aka mullo? — dedi oyog‘i bilan xo‘rozga imo qilib.
Tajang kishi asabiylik bilan boshini ko‘tardi. Nosini tupurib, kaftining orqasiga labini artdi.
— Shu jo‘jami! — dedi ingichka, tajang ovozda. — Ko‘zmi, po‘stakning teshigimi!
Burni cho‘michdek xaridor pinagini buzmadi.
— Chan pul cho‘cha? — dedi yana.
— Bu jo‘jamas, xo‘roz! — Tajang kishi o‘rnidan turib ketdi. — Babax xo‘roz! Bir tepsa odamni yiqitadi!
Burni cho‘michdek xaridor yana pinagini buzmadi.
— Ha, endu cho‘cha-da! Chan pul o‘zu?
Shunda kutilmagan voqea bo‘ldi. Tajang kishi babax xo‘rozni oyog‘idan yulqib ko‘tardi- yu, xaridorning boshiga tushirdi.
— Mana senga «cho‘cha!» — dedi baqirib.
Xo‘rozning qiyqirig‘i bilan xaridorning dodlashi baravar eshitildi. Boshidagi ayvoni keng shapkasi uchib, tezak ustiga tushdi. Xo‘rozning qizil patlari hammayoqqa to‘zib ketdi. Xaridor silliq boshini changallagancha odamlar orasiga sho‘ng‘idi. Zum o‘tmay, shopmo‘ylov militsionerni boshlab keldi.
— Mana shu! — dedi xo‘rozni amallab buti orasiga tiqayotgan tajang kishini ko‘rsatib. — Boshimga urde! Ho‘kizdek xeroz bilan urde! Tuyadek xeroz bilan urde! Bosh yorilg-o-on! — Nima gap, grajdanlar? — Shopmo‘ylov militsioner cho‘ntagidan hushtak olib, lunjini shishirgancha churillatdi.
Tomoshaning davomini ko‘rishni juda xohlardimu oyim qo‘ymadi.
— Yur, keta qolaylik, — dedi sekingina. — Bizniyam boshimiz baloga qolib yurmasin.
59


Odamlar, mollar orasidan o‘tib, nari ketdik. Ana, nihoyat bizning echkiga ham xaridor topildi. Peshonasiga qiyiqcha tang‘igan kishi Qoraquloqni uyog‘idan o‘tib tomosha qildi, buyog‘idan o‘tib tomosha qildi.
— Qancha so‘raysiz? — dedi oyimgamas, echkiga qarab.
— Besh yuz so‘m.
— Uch yuz! — qiyiqcha tang‘igan kishi echkining bo‘ynidan silab qo‘ydi. — Shoshib turibman, olamanu ketaman.
— Yo‘q, amaki, bu zotli mol, — dedi oyim bosh chayqab. — Onasi har yili ikkitadan tug‘adi, ko‘p sut beradi. Suti yog‘li, sigirnikiga o‘xshaydi. Besh yuzdan kamiga bo‘lmaydi. Qiyiqcha tang‘igan kishi savdolashib o‘tirmay nari ketdi. Yana ikkita xaridor keldi. Biri uch yuz o‘n so‘mga chiqdi, ikkinchisi ikki yuz ellikdan oshmadi. Keyin echkimizni hech kim so‘ramay qo‘ydi. Turib-turib zerika boshladim, bir hovuch yong‘og‘imni u qo‘limdan bu qo‘limga olaman, bu qo‘limdan u qo‘limga olaman... Kun isib borar, suv ichgim kelardi. Oyim ham toliqib ketdi shekilli, nuqul atrofga javdiraydi.
— Dallol topmasak bo‘lmaydi shekilli, o‘g‘lim, — dedi ruhi tushib.
Xuddi shuni kutib turgandek, telpagining quloqchinini kuya yegan, paxtali shimining tizzasigacha go‘ng bo‘lib ketgan kishi paydo bo‘ldi.
— Ha, yanga, uloqchaga xaridor chiqmadimi? — dedi shang‘illab.
— Uloqchamas, echki-ku, — dedi oyim ranjib. — Qarang, zotli mol, onasi har yili ikkitadan tug‘adi. Ko‘p sut beradi. Suti quyuq, sigirnikiga o‘xshaydi.
— Ko‘rib turibman! — Telpakli kishi qo‘l siltadi.— Mushukdekkina echki ekan. Bo‘g‘oz bo‘lganmi-yo‘qmi?
Oyim bosh chayqadi.
— Unisini aytolmayman. Yolg‘on gapirib nima qildim. Ammo onasi zotli. Har yili ikkitadan tug‘adi, sersut...
Telpagini kuya yegan kishi bir zum o‘ylanib qoldi.
— Endi, yanga, gap bundoq, — dedi tag‘in shang‘illab. — Men xolis odamman, ko‘rib turibman, boyadan beri turaverib, sarg‘ayib ketdingiz. Xo‘p desangiz, molingizni sotib beraman. Ammo cho‘talni oldindan kelishib olamiz: yigirma besh so‘m!
— Mayli, bir gap bo‘lar, — dedi oyim sekin. — Baraka toping, insofli odamga o‘xshaysiz... Ammo o‘zi zotli mol...
— Qancha so‘rayapsiz o‘zi? — dallol onamning gapini bo‘ldi.
— Besh yuz.
— Nima? — dallol dahshatli gap eshitgandek ko‘zini ola-kula qildi. — Besh yuz so‘mga govmish sigir beradi-ku! Hozir bozor arzon. Qish kelyapti, yanga! Qish kelyapti! Yem tashvishi bor, pichan tashvishi bor...
Onam norozi qiyofada yelkasini qisdi.
— Mana shu bolamga pufayka olib bermoqchiman. Adasi besh yuzdan kamiga ko‘nma deganlar .
— Gapga pasmatri! — dallol xuddi onam gunoh ish qilib qo‘yganday qo‘lini silkitdi. — Odamlardayam diyonat qolmapti o‘zi!
U endi burilib ketayotgan edi, oyim yalindi:
— Xudo xayringizni bersin, bitta-yarimta insofliroq xaridor toping. Mayli, haqingizni beraman.
Dallol qaytib keldi. Qoraquloqning qornini paypaslab ko‘rdi.
— Mayli, — dedi to‘ng‘illab. — Shoshmay turing-chi.
Chorak soatchadan keyin u eskiroq chopon kiygan kishi bilan mendan kattaroq bolani boshlab keldi. Bolaning boshida yap-yangi do‘ppisi bor edi. Do‘ppi uning uzunchoq boshida g‘alati qiyshayib turardi. Pufaykadan ortgan pulga oyim mengayam yangi do‘ppi
60


oberadi, degan fikr lip etib xayolimdan o‘tdi.
— Mana! — dedi dallol shang‘illab. — Shundan yaxshi xaridor topolmaysiz.
— Qancha so‘raysiz? — eski choponli kishi negadir onamga emas, dallolga qaradi. — Bo‘ladiganini ayting.
— Bo‘ladigani ikki yuz ellik so‘m! — Oyimning o‘rniga dallol javob berdi.
— Yo‘g‘-e, — dedi oyim cho‘chib. — Hozir uch yuzga bermadim-ku.
— O‘zimga emas, mana bu bolaga olyapman! — eski choponli kishi uf tortdi. — Rangini qarang, bola bechorani! Kasaldan yangi turgan: sil!
Oyim ham, men ham bolaga tikilib qoldik. Hali do‘ppisiga qarapmanu o‘ziga qaramagan ekanman. Bola chindan ham rangsiz, katta-katta ko‘zlari odamga ma’yus termilib boqar edi.
— Yong‘oq! — dedi u qo‘limdagi yong‘oqlarni ko‘rib. Ovozi qizlarnikiga o‘xshagan ingichka, iltijoli edi.
— Ber, ber! — dedi oyim shoshilib. — Hammasini ber.
Qo‘limdagi yong‘oqlarni ham, cho‘ntagimdagilarniyam bolaga berdim. Nima qipti, hali terib olaveraman. Ko‘chamizda yong‘oqdan ko‘pi bormi?
— Yuz so‘m! — eski choponli kishi dallolning qo‘lidan tutdi. — Bor baraka!
— Voy, nima deyapsiz, amaki? — Oyim xuddi birov tortib olayotgandek echkining arqonidan mahkam ushlab o‘ziga tortdi. — Bu zotli mol. Onasi har yili ikkitadan tug‘adi. Sutni ko‘p beradi. Sutiyam yog‘li.
— Sizam insof qiling-da, birodar! — dallol endi xaridorga qarab qo‘lini paxsa qildi. — Yangam rost aytyaptilar. Zotli mol, erta-indin qochib qolsa, bahorda maza qilib sutini ichasiz.
Oyimga jon kirdi.
— Shuni aytaman-da! Zotli mol! Onasi har yili ikkitadan tug‘adi. Ko‘p sut beradi. Suti yog‘li, sigirnikiga o‘xshaydi.
Xaridor horg‘in bosh chayqadi.
— O‘zimga qolsa-ku, besh yuzga ham olaverardim. Shu bolaga so‘rayapman. — U tag‘in bolaga imo qildi. Bola yong‘oqlarni u qo‘lidan bu qo‘liga olar, yupqa, qonsiz lablarini pichirlatib sanar edi. — Hech kimi yo‘q bechoraning, — dedi xaridor ovozini pasaytirib. — Savob bo‘lar deb boshiga do‘ppi oberdim. Otasi frontda o‘lgan. Yaqinda onasiyam qazo qildi: sil edi bechora. Yetmish yashar kampir buvisi bilan qoldi. Men qo‘shnisi bo‘laman. Kampir bechoraning kigiz tagiga yig‘ib qo‘ygan jindek puli bor ekan. Shunga bittagina echki obering, deb yalindi. Savob uchun tushdim bozorga.
Goh bolaga, goh onamga qarab karaxt bo‘lib qoldim. Bola hamon yong‘oqlarini sanar, oyim ham unga tikilib qolgan edi. Birdam onamning ko‘zlarida yosh aylandi. Bir qo‘li bilan arqondan tutgancha ikkinchi qo‘li bilan bolaning do‘ppisi ustidan boshini siladi.
— Aynoniya! — dedi ovozi titrab. — Hech nima qilmaydi. Hali shundoq yigit bo‘lasanki, sen ko‘rganni hech kim ko‘rmaydi, bolam!
— Mana, bori shu! — xaridor bir so‘mlik, uch so‘mlik pullardan bir hovuchini dallolning qo‘liga tutqazdi.
— Qancha? — dedi dallol.
— Yuz ellik so‘m!
Dallol oyimning arqon ushlab turgan qo‘lini kaftiga olib silkita boshladi.
— Bor baraka deng endi, yanga! Bor baraka deng!
U har siltaganda oyim qo‘li uzilib ketgudek bo‘lib butun gavdasi bilan silkinar edi.
— Hech bo‘lmasa yana ellik so‘m qo‘shing, amaki,— dedi onam eski choponli kishiga iltijoli termilib. — Zotli mol, onasi har yili ikkitadan tug‘adi.
— Nima qilay, singil! — xaridor tag‘in bosh chayqadi. — Mengamas, bolaga deyapman-
61


ku. Savob uchun tushdim bozorga, bor puli shu bo‘lsa, men nima qilay?
— Axir, menam bolamga pufayka obermoqchiman,— dedi onam yig‘lamsirab.
— Savob ham kerak-da odamga, yanga! — Dallol oyimning qo‘lini qo‘yib yubormay shang‘illadi. — Dunyoga kelib, nima karomat ko‘rsatdik?! Ko‘prik soldikmi, machit qurdikmi...
— To‘g‘ri-ku, lekin... Bolamga pufayka... Zotli mol...
Endi onamning gapini xaridor bo‘ldi.
— Xudoga shukur deng, singil. Bolangizni boshida otasi bor ekan, siz bor ekansiz. Jayam yangi bo‘lmasa eskiroq pufayka oberarsiz. Bu bechoraning kimi bor?
Oyim bolaga bir nafas termilib turdiyu arqonni sekin qo‘yib yubordi. Bola hamon lablarini pichirlatib yong‘oq sanar edi.
— Mang, yanga! Rozi bo‘ling, — dallol pulni sanab oyimga tutqazdi. — Xizmat haqimni opqoldim. Ammo rozi bo‘ling.
Oyim pul changallab turgan qo‘li bilan tag‘in bolaning do‘ppisi ustidan boshini siladi.
— Xafa bo‘lma, o‘rgilay! Buvingga mendan salom aytgin. Echki sotgan xotin salom aytdi, degin.
Dallol bir tomonga, echki yetaklagan choponli odam bilan bola ikkinchi tomonga ketib, zum o‘tmay odamlar orasidan g‘oyib bo‘lishdi. Onam qo‘liga tuflab-tuflab pulni hafsala bilan sanadi, nimchasining cho‘ntagiga soldi. Ammo ko‘ngli to‘lmadi shekilli, o‘sha zahoti cho‘ntakdan qaytarib olib ko‘ylagining yoqasi tagiga yashirdi. G‘ussaga cho‘kib xo‘rsindi. — Xudodanam o‘rgilay! Bandasining boshiga shuncha g‘am solmasa nima qipti-ya! Ikkalamiz indamay yo‘lga tushdik. Oyim qo‘limdan tutgancha boshini quyi solib borar, chamasi boyagi bolani ham, hozir uyga borib dadamdan so‘kish eshitishni ham o‘ylar, o‘ylab o‘yiga yetolmas edi. Yana o‘sha kabobpaz, oshpaz oldidan o‘tdik. Kabob isi so‘lagimni oqizsa ham indamadim. Bilaman, endi oyim kabob obermaydi.
Bozor darvozasiga yetganda onam to‘satdan to‘xtab qoldi.
— Voy sho‘rim! — dedi rangi o‘chib.
Men onam pulni oldirib qo‘ydi deb qo‘rqib ketdim.
— Echkini arqoni bilan berib yuboribmiz-ku! — U shunday dedi-yu, qo‘limdan mahkam tutgancha odamlar orasiga sho‘ng‘ib yana orqaga sudrab ketdi.— Irimi yomon bo‘ladi. Molni arqoni bilan sotib bo‘lmaydi. Voy, meni yer yutsin! Endi nima qildik-a? Bizni kutib o‘tirarmidi. Ketib bo‘ldi endi! — U shunday derdi-yu, odamlarga urilib, surilib mol bozoriga shoshilardi. Ana, yana bozorga kirdik. Endi mollar xiyla kamaygan, biroq odam qalin edi. Boyagi «o‘zimizning» joyga qaytib keldik. Ammo endi bu yerda toychoq savdosi bo‘layotgan ekan.
— Dallol shu yerning odami-ku. Topilar axir, — derdi oyim menimi, o‘zinimi yupatib. Odamlar to‘dasida anchagina garangsib yurdik. Bir mahal... bir mahal mo‘jiza ko‘rgandek taqqa to‘xtab qoldim. Atrofga alang-jalang qarayotgan onam qo‘limdan siltadi.
— Yursang-chi, anqaymasdan!
— Qoraquloq, — dedim sekin. — Ana, Qoraquloq! O‘zimning echkim.
Men echkimni darrov tanidim. Qulog‘idan tanidim. Yo‘q, o‘zi oq, qulog‘i qora bo‘lgani uchunmas. Chap qulog‘ining qiyshiqligi uchun. Ertalablari echkini sog‘ishdan oldin oyim uni iyitish uchun bolasini birpas emizib olardi. Uloq onasining yeliniga bir yopishgandan keyin ajratish qiyin bo‘ladi. Shunda men uning qulog‘idan ushlab tortaveraman, tortaveraman. Har kuni tortaverganim uchun bir qulog‘i qiyshayib qolgan.
— Qani? — dedi oyim alanglab. — Qani echki?
— Ana! — qo‘lim bilan o‘n qadamcha narida, bir to‘da odam orasida turgan echkimni ko‘rsatdim. Boyagi eski choponli kishi echkining arqonidan ushlab turar, telpagining
62


quloqchinini kuya yegan dallol esa shlyapali semiz odamga qo‘lini paxsa qilib bir nimani tushuntirar edi. Faqat yangi do‘ppili bola ko‘rinmasdi...
— Bu zotli mol, akam aylanay! Onasi har yili ikkitadan tug‘adi, — dedi dallol shang‘illab. — Kuniga bir chirpitdan sut beradi. Suti sigirnikidan ham yog‘li. Pulingiz yoningizda ketadi, akam aylanay.
— Judayam osmondan kelavermang-da, siz ham. — Shlyapali odam norozilik bilan bosh chayqadi. — Hech bo‘lmasa olti yuz deng.
— O‘zingiz ham juda janaz1 odam ekansiz-da. Qarang, buning qornida bolasi bor! — Choponli kishi echkining ikkala biqiniga shapillatib qo‘ydi. — Xudo xohlasa, ayni qish chillasida bolalarning og‘zi oqarib qoladi, birodar!
Allaqayoqdan boyagi yangi do‘ppili, rangsiz bola paydo bo‘ldi.
— Dada, — dedi choponli kishiga qo‘lidagi obakini ko‘z-ko‘z qilib. — Mana, obkeldim!
— Bizniyam boshimizda o‘zimizga yarasha tashvish bor, — choponli kishi bolaga imo qildi. — O‘g‘lim o‘z qo‘li bilan bir yil boqdi echkini. Endi shuning qo‘lini halollab qo‘ymoqchiman, birodar. To‘y qilish osonmi shu zamonda.
Oyimga qaradim. Uning og‘zi lang ochilib qolgan, qalin lablari pirpirar, ko‘zida yosh bor edi.
— Voy, — dedi u anchadan keyin zo‘rg‘a tili kalimaga kelib. Qiziq, nazarimda u kulgandek bo‘ldi. Yo‘q, uning yig‘layotganini keyin payqadim. — Voy imonsizlar! Ikkalasi bitta odam ekan-ku.
— Men xolis odamman! — Dallol yana shang‘illadi.— Savob ham kerak-da odamga. Dunyoga kelib nima karomat ko‘rsatdik. Ko‘prik soldikmi, machit qurdikmi?..
Oyim madori qurigandek qo‘limni qo‘yib yubordi.
— Yur, o‘g‘lim, — dedi ko‘z yoshini yengining uchiga artib. — Yesin-ichsin to‘ymasin, iloyo buyurmasin!
— Arqon-chi? — dedim sekingina.
— Kerakmas. Yur, bolam, — oyim qo‘limdan sekin tutdi-da, odamlar orasidan turtinib- surtinib meni yetaklab ketdi.
PO‘STDUMBALI MOSHKICHIRI
Bu odamni bolaligimdan taniyman. O‘shandan buyon uning bittayam tuki o‘zgarmagan, desam lof bo‘lmaydi. Uyog‘ini so‘rasangiz, unda tukning o‘zi yo‘q: ko‘sa. U har kuni ertalab bir vaqtda darvozamiz oldidan mahalla guzari tomonga o‘tib ketadi. Qishda kuya yegan telpak, mushtdekkina gavdasiga yarashmagan uzun kamzul, oyog‘iga kalish- maxsi kiyib yuradi. Yozda bo‘lsa dumaloq, qozonnusxa baxmal do‘ppisini bostirib oladi. Qo‘lidagi xo‘jalik sumkasi ham kamida yigirma yil sidqidildan xizmat qilgan. G‘ij-g‘ij suriladigan zanjirining tishlari to‘kilib, yakkam-dukkam bo‘lib qolgan. Bandining tasmasi bir necha joyidan yamalgan. Sumkaning ichida nima borligini yaxshi bilaman. Tishi to‘kilgan alyumin taroq, boshingizga tegishi bilan bir hovuch sochingizni yulib oladigan qo‘l mashina, qayish bilan olishaverib ixcham tortib ketgan ustara. Xullas, butun mahallaga dong‘i ketgan Naim sartaroshning jamiki ashyolari shu sumkada joylashgan. U meni yaxshi tanimaydi: o‘zining do‘koniga chiqadigan mijozlardan boshqa odam bilan ishi yo‘q. Ammo onamni qattiq hurmat qiladi. Darvoza oldidagi skameykada o‘tirgan oyimni ko‘rib, darrov to‘xtaydi.
— Baxay, poshsha opa, bardamgina bormisiz? — deydi ingichka ovozda. — Nevaralar chopqillab yurishibdimi?
Qiziq, oyim negadir uni ko‘p ham yoqtirmaydi. Ammo dilini og‘ritmaydiyam.
— Shukur, — deydi sekin. — O‘zingiz yaxshi yuribsizmi? Ovsinim bardammilar?
63


— Yuribmiz tuproqdan tashqari! — deydi Naim sartarosh yo‘lida davom etib. — Ovsiningiz ham tuzuk. Beli og‘rib yotibdi.
Oyim sidqidildan maslahat beradi.
— Kepak qizdirib bossinlar. Uch kunda san ko‘r-man ko‘r bo‘lib ketadilar.
— Bosdim. Tuproqqayam ko‘mdim. Foydasi yo‘q,— Naim sartarosh sumkasini beparvo silkitib qo‘yadi. — Yoshligidayam belangi edi o‘zi. Aslida boshqasiga uylansam bo‘larkan. Onam «notavon ko‘ngilga qo‘tir jomashov» degandek miyig‘ida kulib qo‘yadi. Ammo indamaydi. «Bir mo‘min»ning ko‘nglini sindirgisi kelmaydi.
Naim sartaroshning eski fanerlardan yamab yasalgan do‘koniyam yigirma yil ilgari qandoq bo‘lsa, hozir ham o‘shandoq — mahalla choyxonasiga yopishib qo‘nqayib turibdi. Faqat vaqt o‘tishi bilan toliqib bir tomonga qiyshayib qolgan. Besh yil burun avtobus bekatining ro‘parasida yangi oynaband sartaroshxona ochildi. Ammo Naim sartarosh unga o‘tmadi. «Man tahoratsiz tig‘ ushlaydigan yosh bolalar bilan ishlamayman», deb turib oldi. Mahalladagilar ham uning fe’lini bilishgani uchun indamay qo‘ya qolishdi.
Shu Naim sartaroshning deng, birdaniga meni jini suyib qoldi. Bir kuni ertalab darvoza oldidagi skameykada o‘tirsam, sumkasini ko‘tarib o‘tib qoldi. Salom berdim. U menga qaramay, «valey» deb o‘tib ketdi-yu, nariroqqa borib to‘xtadi. Siyrak sarg‘ish kipriklarini pirpiratib tikilib turdi-da, yangroq, ingichka ovozda so‘radi:
— Hay, manga qara — o‘zingmisan?
Men indamay bosh silkitdim. Naim sartarosh ko‘p yillik qadrdonini birdan topib olgandek quvonib ketdi. Tez-tez yurib yonimga keldi. Sumkasini skameykaning bir chekkasiga qo‘ydi-da, qo‘sh qo‘llab so‘rashdi. Yuziga fotiha tortib, silliq iyagini silab qo‘ydi.
— Bu deyman, do‘kongayam chiqmaysan, — dedi yana ham ingichkaroq tovushda.
— Endi, xizmatchilik...
— Yozuvchi bo‘psan, gazetda ishlavotsan, deb eshitdim, shu rostmi? — Naim sartarosh mening qobiliyatimni chamalab ko‘rmoqchi bo‘lgandek, boshdan-oyoq bir sidra qarab chiqdi.
— Ha, shunaqa, — dedim bosh silkib.
U sumkasini nariroq surib yonimga o‘tirdi. Uzun kamzulining cho‘ntagidan qizg‘ish nosqovog‘ini chiqarib nos otdi.
— Bu diyman, uka, gazetlaringga bizniyam yozsa bo‘lavuradimi? Yo buniyam «ohoni» bormi?
— Qanaqa «ohoni?»
Sartarosh ko‘zini qisib qiqirlab kuldi.
— O‘zingni soddalikka solma, uka. Man hammasini bilaman. «Ohoni» bo‘lmasa Olim parovozni gazeta maqtab chiqarmidi? Birinchi bo‘lib parovoz haydaganmish. Yolg‘on! Qachon qarasa, ko‘mirga botib yuradigan rabochiy edi. Ha, xo‘p, boringki haydagan bo‘lsin. Ha, nima qipti? Hakim naynov-chi! Birinchi o‘qituvchilardan emish. Man bilmasam ekan uni! Jinko‘chalik otin oyining qo‘lida birga o‘qiganmiz. O‘lguday zehni past bola edi. Olti oygacha «Haftiyak»ni tushirolmagan. Tag‘in bular persanalniy pensaner emish!
Naim sartarosh dunyoning adolatsizligidan tutaqib ketgandek jahl bilan nosini tupurdi, silliq iyagini silab qo‘ydi.
— Bular davlatga xizmat qilgan bo‘lsa, bizziyam o‘tqazib qo‘ygan joyimiz bor. Bular Maskovga borgan bo‘lsa, manam borganman. Ularni ko‘tar-ko‘tar qilasanlaru mani yozmaysanlar, shunaqami? Mani suyanchig‘im yo‘q-da, a?!
Qarasam, Naim sartarosh rostdan xafa bo‘lyapti. To‘g‘risi, uning o‘tmishiga o‘zim ham qiziqib qoldim.
— Nega yozmas ekanman. Yozaman. Moskvaga qachon borgandingiz?
64


— Iye, hozir yili esimda qoptimi, uka? O‘sha bosmachilarni qiyratib yurgan paytlarimizda edida. O‘shanda sanga o‘xshagan qirchillama yigit paytim. Parkat tomonda Rustam sherday qilich o‘ynatib yursam, kamandirimiz chaqirib qoldi. «Chinoq ikkovlaring yaxshi jang qilganlaring uchun Maskovga diligat bo‘lib borasan», desa bo‘ladimi! Yunus chinoq bir qulog‘i yo‘q bo‘lsayam xo‘p azamat yigit edi. Ikkalamiz poyizga o‘tirdigu qaydasan Maskov deb jo‘nadik-vordik. O‘n kun deganda yetib bordik. Bu Maskov degani xo‘pam katta shahar ekan. Qavat-qavat uylar desang, ko‘cha to‘la trollobus, aptobus. Yer tagida poyiz yurarkan.
— Metromi? — dedim iljayib. — Toshkentdagiga o‘xshagan?
— Metromas, poyiz, — u birdan to‘xtab, menga sinchkov tikildi.
— Maskovga borganmisan?
— Yo‘q, — dedim yolg‘on gapirib.
— E, Maskovga bormabsan — dunyoga kelmabsan!— Naim sartarosh qo‘llarini yozdi. — Shundoqqina Qizil Maydonning oldidagi gastinisaga tushdik. Yonboshimizda bozor. Bizanikiga o‘xshaganmas. Hammasi paparatka joylashgan. Qaymoq bozor bir tomonda, shirmoy bozor bir tomonda. Kabobpazlar desang ertalabdan urib jigar kabob sotadi. Ammo lekin somon bozorining mazasi yo‘q ekan. Qoplari kichkina-kichkina. Bir tuyaga elliktasini ortib kelishadi. Tag‘in bir qopi falon pul. Odam ko‘pligidanmi, sartaroshxonasi tirband. Bosmachilarni bir yoqli qigandan keyin shu tomonlarga kelib do‘kon ochaman, deb ko‘nglimga tugib qo‘ydim... Ammo maishat zo‘r bo‘ldi. Maskovda bir oy turgan bo‘sak, shu bir oy ichida Chinoq ikkalamiz xo‘p huzur qildik. Ertalab lip etib bozorga tushib bir kosa qaymoq, to‘rtta shirmoy, anjir, xolva obchiqib ko‘k choyni uramiz. Peshinda kabobxo‘rlik, kechqurun lag‘mon deysizmi, po‘stdumba solingan moshkichiri deysizmi, nima xohlasangiz muhayyo. Kechalari choyxonaga chiqamiz. Bir jo‘jaxo‘roz bedanam bor edi desang, o‘zimam Ismoil kaldan bir qo‘yning puliga olgandim. Shuni obketuvdim. Maskovni manman degan bedanalarini qochirdi. Qaytib kelishimizdan ikki kun oldin maylis bo‘ldi.
— Qayerda? — dedim o‘zimni kulgidan zo‘rg‘a tiyib.
— Qatta bo‘lardi, Qizil Maydonning o‘zida bo‘ldi-da... Lak-lak odam. Chinoq ikkalamiz bir chekkaga borib turdik. Shu payt desang, minbarda turgan kattalardan bittasi yugurib tushib mani quchoqlab olsa bo‘ladimi?
— Kim?
Naim sartarosh siyrak kipriklarini pirpiratdi.
— Nima kim?
— Sizni quchoqlagan kim edi, deyapman.
— Kattalardan bittasi didim-ku! Shundoq quchoqlab u yuzimdan-bu yuzimdan o‘pdi. «Iya, ko‘sa, bahay? San bu yoqlarda nima qilib yuribsan?» deydi. «Mana, Chinoq bilan kep qoldik. Bosmachilarni qiyratganimiz uchun kamandirimiz o‘ynab kelinglar, deb yubordi». «Obbo, san-ey, keganingga shuncha bo‘bdi-yu, nega hovliga o‘tmading, — deydi. — Kechqurun biznikiga o‘tmasang, qattiq xafa bo‘laman, yangangga norin buyurib kelganman», — deydi. «Yo‘q, shoshib turibman. Boshqa mavrudi kep qolar», dedim. «Bo‘lmasa mana bu mukopot sanga», deb haligi odam cho‘ntagidan medal chiqarib choponimga taqib qo‘ydi.
— Qanaqa medal?
Naim sartarosh, «judayam ezma ekansan-da», degandek ijirg‘anib aftini burishtirdi.
— Qattan bilaman! Bunaqa kerak bo‘lishini bilganimda yo‘qotib qo‘yarmidim. — U birpas o‘ylab turdi-da, qo‘shib qo‘ydi. — Endi, uka, san o‘zimizning mahallani bolasisan. U yog‘ini o‘zing kelishtirib bir yozgin, xo‘pmi?
— Bo‘pti, — dedim jilmayib.
65


U kaftini ochib duo qildi.
— Iloyim omadingni bersin! — Sumkasini ko‘tarib uch-to‘rt qadam nari bordi-da, to‘xtab o‘girilib qaradi.— Agar-chi, uka, shu ish amalga oshib qolsa-chi, har kuni soqolingni o‘zim op qo‘yaman. Tekinga.
— Qaysi ish?
Naim sartarosh qaytib keldi.
— Iye, halitdan buyon qulog‘ingga tanbur chertdimmi? Gazetingda mani maqtab chiqarsang, Olim parovozga o‘xshab persanalniy pensa oladigan bo‘lsam, soqolingni har kuni o‘zim op qo‘yaman. Eshitdingmi, og‘ritmasdan olaman.
Men uch-to‘rt kungacha bu gaplarni eslab kulib yurdimu keyin unutib yubordim. Ammo Naim sartarosh unutmagan ekan. Qaysi kuni avtobus bekatida meni ko‘rib qoldi. Ataylab poylab turgan ekan shekilli, mahkam ushlab oldi.
— Anu narsani yozdingmi-yo‘qmi? — dedi ochiqdan-ochiq dag‘dag‘a bilan.
— Yozdim.
— Ha, mana, bu boshqa gap. — Naim sartaroshning yuzi yorishib ketdi, — Yigit kishining gapi bitta bo‘ladi. Qachon chiqadi endi?
— Erta-indin chiqib qolsa kerak. Hozir tekshirishyapti, — dedim nihoyatda xotirjam ohangda. — Agar rost bo‘lsa, maqolani chiqarib sizga personalniy pensiya tayin qilisharkan. Agar noto‘g‘ri bo‘lsa, sudga berisharkan.
Naim sartarosh bir lahza ko‘zlarini pirpiratib angrayib qoldi.
— Labbay! So‘tga! Kimni so‘tga beradi?
— Siz bilan meni. Yolg‘on gapirganingiz uchun sizni, yolg‘on yozganim uchun meni. — Shunday dedimu burilib ketaverdim.
Bir lahzadan keyin orqadan Naim sartaroshning ingichka ovozi eshitildi.
— Hoy uka, to‘xtang! Hoy o‘g‘lim.
To‘xtab, burilib qaradim.
— Nima gap?
— Manga qarang, uka, — dedi u entikib. — Keling, o‘sha narsa chiqmasa chiqmay qo‘ya qolsin.
— Iya, nega endi?! Men yozib topshirib qo‘ygan maqolani qaytib ololmayman.
Uch-to‘rt qadam bosgan edim, Naim sartarosh pildirab kelib yo‘limni to‘sdi.
— Manga qarang, o‘g‘lim, shu narsani bosdi-bosdi qilib yuborsangiz-chi, har kuni soqolingizni ikki martadan op qo‘yaman. Shundoq qiling, jon uka.
— Iya, nega axir? Persanalniy pensiya olsangiz yomonmi?
— Xo‘p deng, jon uka. Och qornim, tinch qulog‘im. Shu ishni tinchitib yuboring. Man so‘zimning ustidan chiqadigan odamman. Aytdim-ku, har kuni ikki martadan soqolingizni olib qo‘yaman. Uyingizga borib olaman.
Men juda qiyin muammo ro‘parasida qolgan odamday, yelkamni qisdim.
— Mayli, bir urinib ko‘raman. Ammo bu juda mushkul ish-da...
Sartarosh o‘sha kuni meni uyimgacha kuzatib qo‘ydi. Kuzatib qo‘ydi-yu, bari bir tinchimadi. Kechasi allamahalda eshik taqillab qoldi. Chiqsam, sartarosh qiyiqchaga o‘rog‘liq bir narsani ko‘tarib turibdi.
— Nima bu? — dedim hayron bo‘lib.
— Issig‘ida yeb ola qoling! — U tugunchani uzatdi. Moshkichiri. O‘z qo‘lim bilan pishirdim.
— E, Moskvadagi moshkichiridan deng?
— Moskovni moshkichirisi qatta endi, uka! Unga qora qo‘chqorning po‘stdumbasi solinardi. Bunisining mazasi yo‘qroq. Shundoq bo‘lsayam, ilindim. Oling, qo‘lim qaytmasin.
66


Mayli, sazasi o‘lmasin deb sartaroshning sovg‘asini oldim.
Ichkariga kirib qiyiqchani ochsam, ustiga ko‘k piyoz sepilgan moshkichiri. Insof bilan aytganda qoyilmaqom qilib pishiribdi. Uch-to‘rt qoshiq olgan ham edimki, oyim kirib qoldi.
— Nima bu? — dedi hayron bo‘lib.
Iljaydim.
— Pora!
Onam yonimdagi stulga o‘tirib qoldi.
— Nima?
Kulib yubordim.
— Pora! Naim sartarosh pora obkepti.
Oyim goh menga, goh «garimdori» nusxali kosaga qarab birdan rangi o‘chdi.
— Endi shu hunarni o‘rgandingmi? — dedi rostakamiga ranjib. — Adang senga pora yeyishni o‘rgatgan emasdilar shekilli.
Qarasam oyim chindan ham xafa bo‘ladigan. Ishtaham bo‘g‘ildi. Kosani nari surdim. Oyim jirkangandek, qiyiqchani ikki barmog‘i orasida qisib ushladi-da, ayvonga opchiqib tashladi. O‘sha yoqdan allanima deb o‘ziga-o‘zi gapirgani eshitildi... Biroq Naim sartaroshning porasi bari bir zimmamda turibdi. U haliyam kosasini olib ketgani yo‘q. Shunga qaramay, eshitishimcha, endi choyxonada Olim paravoz undoq, Hakim naynov bundoq, menam persanalniy pensiya olishim kerak, degan gaplarni aytmaydigan bo‘libdi.