ERMON BUVANING TILAGI
Agar dunyoda ikkita beozor odam bo‘lsa bittasi Ermon buva. Agar dunyoda ikkita beozor odam bo‘lsa yana bittasi — Ermon buvaning kampiri — Habiba buvi. Mabodo dunyoda ikkita yuvosh sigir bo‘lsa bittasi Ermon buvaning ola sigiri. Agar shunaqa sigir dunyoda bitta bo‘lsa shu sigirning o‘zi.
Ermon buvaning chap oyog‘i oqsoq: hassa bilan yuradi. Sigirining o‘ng shoxi singan. Ola sigirning shoxi qandoq singanini hech kim bilmaydi. Ammo Ermon buvaning oyog‘i nega oqsoqligini hamma biladi. Biladi-yu, hamma har xil gapiradi. Oyimning aytishiga qaraganda, Ermon buvaning oyog‘i bosmachilar bilan urushda singan emish. Dadam bo‘lsa boshqacha tushuntirgan. Qishloqni bosmachi bosganida Ermon buva daraxtga chiqib ketayotganda yiqilib, oyog‘i cho‘loq bo‘p qolganmish.
Xullas, nima bo‘lgandayam u oqsoqlanib yuradi. Bahor paytlari ola sigirini yetaklab kelib qoladi. Qo‘lida hassa, sigirining butun shoxiga tuguncha ilib qo‘yilgan. O‘tloqqa yetganidan keyin sigirning shoxidagi tugunchani oladi-da, o‘zini qo‘yib yuboradi. Belidagi qiyiqchasini tol soyasiga tashlab «bismillohu rahmonur rahim» deb maysa ustiga yonboshlaydi. Ola sigir shundoqqina uning yonida poyezddek pishillab o‘tlashga tushadi. Ora-chora shu ishim ma’qulmi, degandek egasiga qarab-qarab qo‘yadi. Shunaqa yuvosh sigirki, bolalar tagiga kirib emsa ham hoy, nima qilyapsan, deb qayrilib qaramaydi. Biroq bolalar Ermon buvani ham, sigirini ham qattiq hurmat qilishadi. Hatto jo‘raboshimiz ham buvani ko‘rishi bilan yuvosh tortib qoladi, ikki qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib:
— Assalomu alaykum, buvajon, — deb salom beradi.
— Vaalaykum assalom, mullo bo‘ling, tasadduq, — deydi Ermon buva salmoqlab. Bari bir uning ovozi salmoqli chiqmaydi: xotinlarnikidek ingichka, ammo nihoyatda mehribon. Uni har ko‘rganda oyim aytib bergan Xizr esimga tushadi. Nega deganda Ermon buvaning sochi ham, soqoli ham, hatto ko‘ziga qayrilib tushgan o‘siq qoshlarigacha oppoq. Oppoq yaktak, lozim kiyib yuradi. Habiba buvi kiyimini doim top-toza qilib yuvib, dazmollab beradi. Yaktagining delvagay yoqasidan ko‘rinib turgan ko‘kragidagi tuklariyam oppoq. Faqat ikki yuzi qip-qizil. Oyimning aytishiga qaraganda, farishtali odamning yuzidan nur tomib turarmish. Farishtaning qanaqa bo‘lishini bilmaymanu, ammo Ermon buvani yaxshi ko‘raman. Judayam yaxshi ko‘raman.
29


U yonboshlab yotganicha yaktagining cho‘ntagidan nosqovog‘ini chiqarib bir otim nosni tili tagiga tashlaydi-da, ko‘zlarini qisib bahor oftobiga tikilgancha hassasini chertib xirgoyi qiladi:
«Tolda chumchuq sayraydi, ko‘rsam ko‘nglim yayraydi...»
Shunda endi yo‘lga kirgan ukam ishtonchan chopqillagancha uning yoniga keladi. Ermon buva xirgoyisini to‘xtatadi. Ukamning buti orasiga qo‘l cho‘zib hazillashadi:
— Nosdan bering, otam, nosdan bering.
Ukam qitig‘i kelib qiqirlab kuladi. Ermon buva tirnoqlari qiyshayib ketgan barmoqlarini hidlagan bo‘ladi-da, ataylab aksa uradi.
— Ap-ap-ap-shu! Voy-bo‘! Nosingiz zo‘r ekan-ku, otam!
Ukam huzur qilib qiqirlaydi. Nariroqqa qochib boradi-da, tag‘in buvasiga «nos bergisi» kelib qoladi. Qaytib keladi. Keyin hammasi yangitdan boshlanadi.
Bir mahal oyim maydon chekkasida turib meni imlab chaqirayotganini ko‘ramanu yuguraman. Oyim qo‘lidagi obdastani uzatadi.
— Ma, buvangga oborib ber.
Bilaman, obdastada iliq suv bor. Bir qo‘lim bilan obdastaning bandidan, ikkinchi qo‘lim bilan jo‘mragidan tutib halloslab chopib kelaman.
— Mang, buva!
Ermon buva hayron bo‘lgandek qarab turadi-da, mamnun jilmayadi:
— Peshin bo‘p qoldi deng, qoravoy? Barakalla! Umringizdan baraka toping, Poshsha qizim sizlarning rohatingizni ko‘rsinlar.
Shunday deydi-da, bir qo‘lida hassa, bir qo‘lida obdasta panaga o‘tadi. Bir ozdan so‘ng yuz-qo‘lini artib qaytib keladi. Qiyiqchani joynamoz qilib o‘t ustiga tashlaydi-da, pichirlab uzoq namoz o‘qiydi. Bolalar jimib qolishadi. Nihoyat u cho‘kkalab o‘tirgancha ovozini chiqaradi.
— Ilohi omi-in! Yurtimiz tinch bo‘lsin, u dunyoyu bu dunyo qirg‘inbarot bo‘lmasin, ollohu akbar .
Bolalaru qizlar chuvillashib baravar salom berishadi. Ermon buva alik oladi-da, chordana qurib o‘tiradi. Boyagi tugunni shoshilmasdan yechadi.
— Qani qoravoylar! Qani popuklar, — deydi qandaydir tantanavor ohangda. — Dasturxonga marhamat. Uyalmanglar, tasadduqlar!
Dasturxonda zog‘ora nonmi, arpa nonmi bo‘lgan kuni hammamizga bayram. Ko‘pincha unisiyam bo‘lmaydi, bunisiyam. Biroq tutmayiz albatta bo‘ladi. Tutmayizni yeb olsangiz darrov qorningiz to‘yadi. Shunaqa shirin, shunaqa mazali! Men bir kaft mayizni og‘zimga tashlaymanu uyga g‘irillayman. Oyim albatta choy damlab qo‘ygan bo‘ladi. Olma choymi, boshqami, ishqilib choy-da! Shundoq qilib hammamiz birgalashib ovqatlanamiz. Oxirida Ermon buva dasturxonga fotiha o‘qiydi.
— Yaratgan ne’matingga shukur! — deydi ingichka ovozda. — Ilohi omi-in! Yurtimiz tinch bo‘lsin, u dunyoyu bu dunyo qirg‘inbarot bo‘lmasin, ollohu akbar!
Ana undan keyin Oltmishvoyning ta’rifi boshlanadi. Oltmishvoy Ermon buvaning o‘g‘li. Habiba buvi ko‘p tuqqan. Hammasi chillasi chiqmasdan o‘lib ketgan. Ammo Oltmishvoy boshqacha yigit-da! Bittayam kasal bo‘lmagan. Menday paytida otni egarlab o‘zi choptirgan. Jo‘raboshimizday bo‘lganida ketmon bilan bir tanob yerni hashpash deguncha ag‘darib tashlagan. Oltmishvoy ana shunaqa yigit!
Avvaliga Habiba buvi oltmishta tuqqani uchun Oltmishvoyning oti shunaqa deb o‘ylagan edim. Yo‘q, keyin tushundim. Oltmishvoy Ermon buva oltmishga kirganda tug‘ilgan ekan.
— Mening Oltmishvoyimdaka yigit dunyoda yo‘q,— deydi Ermon buva har kungi gapini qaytarib. — Bunaqa yigitni xudo bitta yaratganu qolipini sindirib tashlagan! — U o‘zining
30


hikoyasidan o‘zi zavqlanib ketadi. Nosqovog‘idan kaftiga mo‘lroq solib tilining tagiga tashlaydi. — Mana, hozir nemisning dodini berib yuribdi. O‘ziyam Azob dengiz degancha bor-da, tasadduq! Bir shamol tursa bormi, har suv ko‘tariladiki, tog‘dek keladi. Ammo mening Oltmishvoyim azobdan qo‘rqmaydi. Rosa savalayapti, pashist demaganni! Komandiri mazasi yo‘q bola ekan! Oltmishvoy giroy bo‘lib o‘ldi, deb yozibdi... — Ermon buva birdan jimib qoladi. Oppoq quyuq qoshining tagidagi ko‘zlari negadir yiltirab ketadi. Kuladimi, yig‘laydimi hech kim bilmaydi. — Mana, meni aytdi dersizlar, — deydi ovozi titrab. — Erta-indin kirib keladi. Qo‘sha-qo‘sha ordin taqib kirib keladi. O‘shanda kamandiriga xat yozaman. Oltmishvoyga aytib turaman, o‘zi yozadi. Sen bola, diyman, mazasi yo‘q bola ekansan, diyman. Mana, Oltmishvoyim keldi-ku, giroy bo‘lib kirib keldi- yu, diyman.
Ermon buva sukutga cho‘kadi. Bolalar ham, qizaloqlar ham jimib qolishadi. Ermon buva nosini tupuradi. Kaftining orqasiga labini artib sigiriga qarab qo‘yadi.
— Oltmishvoyim kelsa, sigirni sotib to‘y qilamiz,— deydi orzumandlik bilan. Keyin hassasini chertib xirgoyi qiladi:
«Tolda chumchuq sayraydi, ko‘rsam ko‘nglim yayraydi...»
Ermon buva qo‘shiq aytadi. Men bo‘lsam unikiga oyim bilan borganim, Oltmishvoyning suratini ko‘rganimni eslab ketaman. Aslida Ermon buvaning uyi hammamizniki. Ayniqsa tut oqarishi bilan qishloqning hamma bolasi Ermon buvanikiga ko‘chib boradi. Uning devori juda past. Eshak minib o‘tsangiz, hovlisi ko‘rinib turadi. Lekin bu hovliga devorning keragiyam yo‘q. Eshik doim ochiq turadi. Kirib borishingiz bilan doka ro‘molini u yoqqa tashlagan, bu yoqqa tashlagan Habiba buvi peshvoz chiqadi.
— Voy uyingga bug‘doy to‘lgurlar, voy ko‘paygurlar, kela qolinglar, — deydi ovozi tovlanib. O‘sha zahoti bolalar tutga tarmashadi. Tut ham egasiga o‘xshagan. Hovlining yarmini egallab yotadi-yu, ammo tik o‘sganmas. Shoxlari tarvaqaylab ketgan. Bemalol osilib chiqaverasiz. Shundoq bo‘lsayam, Habiba buvi bolalarni tutga chiqarmaydi.
— Hoy ko‘paygur, osilma! — deydi chirqillab. — Yiqilib ketasan. Hozir buvangni chaqiraman!
Zum o‘tmay ayvon yonboshidagi pastak hujradan hassasiga tayanib Ermon buva chiqadi.
— Iye-iye, qoravoylar, kep qopsizlar-da! — deydi quvonib. — Qani, kampir, chodirni opchiq.
Habiba buvi qirq yamoq bo‘lib ketgan chodirni olib chiqadi. Kamida o‘ttizta bola qaldirg‘ochdek tizilib chodirning to‘rt tarafidan ushlab turadi. Ermon buva oqsoqlagancha tut tagiga boradi-da, inqillab-sinqillab shoxga minadi. Habiba buvi pastdan turib uzun tayoq uzatadi. Ermon buva «bismillo» deb tayoqni bir urishi bilan duv etib tut yog‘iladi. Tut bo‘lgandayam shunaqangi tutki, har bittasi pilladek keladi. Bolalar chodirni qo‘yib yuborgancha qiy-chuv qilib o‘rtaga tarmashadi. Yuqorida Ermon buvaning ingichka tovushi keladi.
— Shoshmanglar, popuklar, shoshmanglar qoravoylar, yana besh-o‘n marta qoqay, hammalaringga yetadi.
Qarabsizki, hammamiz tutga to‘yib olamiz. Ayvonda esa uchta kattakon xum qatorlashib turadi. Har bittasi mendek keladi. Habiba buvi shinni pishirib shu xumlarga to‘ldirib qo‘yadi. Qish bo‘yi qachon kelsangiz, shinniga to‘yasiz.
Shunday qilib, Ermon buva har qachon Oltmishvoyni gapirganida oyimga ergashib ularnikiga borganim esimga tushadi. Ayni tut pishig‘i edi. Ermon buva tut qoqib berdi. Habiba buvi yuvib, tozalab, sopol laganga to‘ldirib keldi. Maza qilib yedik. Keyin Habiba buvi kuyunchaklik bilan tushuntirdi.
— Tut yurakni o‘rtab yuboradi, ko‘paygurlar. Yuringlar, choy ichamiz.
31


Oldinma-keyin tizilishib pastak hujraga kirdik. Tokchalarga eski barkashlar bezak qilib qo‘yilgan xonaga kirishim bilan eng avval nonga ko‘zim tushdi. Bunaqangi chiroyli nonni birinchi ko‘rishim edi. Ustiga sedana sepilgan, qip-qizil patir non. Qiziq, nonni negadir devorga mixlab qo‘yishibdi. Bir chekkasi kemtik.
— Oyi-i, non! — dedim yalinib.
Oyim yarq etib qaradi-yu, labini tishlab bosh chayqadi. Bildimki, onam uyalyapti. Endi Habiba buviga tarmashdim. Bilaman, dunyoda Habiba buvidan saxiy odam yo‘q.
— Buvi, non, — dedim yana o‘sha ohangda. Devordagi nonni ko‘rsatdim. — Buvi, no-o- on!
Qiziq, negadir Habiba buvi bu safar saxiylik qilmadi.
— Bu nonga tegib bo‘lmaydi, ko‘paygur, — dedi boshimni silab. — Qorningni qorachig‘idan aylanay, tegib bo‘lmaydi. Bu non Oltmishvoy akangniki. Ko‘rdingmi, bir chetini tishlab ketgan. Kelganida yana bitta tishlaydi-da, qolganini senga beraman. Ana, Oltmishvoy akang ham senga qarab turibdi.
Qarasam, nonda chindan ham Oltmishvoy akaning tishlagan izi ko‘rinib turibdi. Nonning tagida esa o‘zining surati. Surat negadir sarg‘ayib ketgan. (Habiba buvining ko‘z yoshi tomaverib sarg‘ayib ketganini keyin tushunganman). Suratda dengizchilarning kokildor shapkasini kiygan qop-qora yigit jilmayib turibdi.
— Qurut yeysanmi? — dedi Habiba buvi yana boshimni silab.
Oyimga qarasam, qovog‘ini solib turibdi. Indamay qo‘ya qoldim. Tashqariga chiqqanimizdan keyin onam dashnom berdi.
— Uyatga o‘ldirding-ku, bolam. Nonni Oltmishvoy akangga atab qo‘yishibdi, bildingmi? Oltmishvoy akangdan qoraxat kelgan, tushundingmi?
Nimani tushundim, nimani tushunmadim, bilmaymanu, ammo Ermon buvaning gaplariga ishongim keladi. Erta-indin Oltmishvoy aka giroy bo‘lib keladi. Ermon buva uning komandiriga xat yozdiradi. Sen yaxshi bolamas ekansan, deydi. Mana, Oltmishvoyim giroy bo‘p keldi-ku, sen bo‘lsang uni o‘ldi deyapsan, deydi... Keyin ola sigirni sotib to‘y qilishadi.
Ermon buva Oltmishvoy akaning ta’rifini rosa keltirganidan keyin har kuni aytadigan afsonasini boshlaydi. Shu cho‘pchagi menga hech yoqmaydi: qo‘rqaman. Ammo hadeb qaytaravergani uchun yodimda qolgan. Qiziq, negadir jo‘raboshimiz xuddi shu cho‘pchakni yaxshi ko‘radi.
— Buva, — deydi yalinib. — U yurt bilan bu yurtni aytib bering.
Ermon buva jon deb rozi bo‘ladi.
— Bo‘pti, qoravoylar, popuklar, yaqinroq kelinglar.
Aytmoqchi, Ermon buva hech qaysimizni otimizni bilmaydi. O‘g‘il bolalarning hammasi uning uchun qoravoy, qizlarning hammasi popuk. Bundan tashqari, hech kimni sen demaydi, hammani sizlab gapiradi.
U nosni yana otib oladi-da, afsonasini boshlaydi:
— Bir bor ekan, bir yo‘q ekan... Bir-biri bilan qo‘shni turadigan ikkita yurt bor ekan. — Ermon buva birdan jimib qoladi-da, qizlardan biriga dashnom beradi. — Hoy popuk, ukangizni burnini artib qo‘ying, tasadduq!
«Popuk» birovning ukasi bo‘lsayam, etagini qayirib, yonida o‘tirgan bolaning burnini artishga majbur bo‘ladi.
— Barakalla! — deydi Ermon buva mamnun bo‘lib.— Shundoq qilib desangiz, u yurtdagilar ham, bu yurtdagilar ham tinchgina bug‘doyni sepib, molini boqib yurarkan. Ammo-lekin tasadduqlar, g‘alamis degani o‘sha zamonlardayam bor ekan-da! O‘rtaga g‘alamis aralashib ikki yurtning orasini buzibdi. U yurtning ichiqora odamlari o‘z podshosini yo‘ldan uribdi. «Bu yurtda shunaqangi yaylovlar borki ot minib uch kun
32


choptirsangiz u boshidan bu boshiga yetolmaysiz», debdi. «Bosib olsangiz xazinangiz oltinga to‘ladi», debdi. Bu yurtning ichiqora odamlariyam o‘z podshosini ko‘ngliga g‘ulg‘ula solibdi. «U yurtda shunaqangi bog‘-rog‘lar borki, jannatga o‘xshaydi», debdi. «Bosib olsangiz xazinangiz oltinga to‘ladi», debdi.
Ermon buva nosini tupurib birdan Toyga ko‘zi tushib qoladi.
— Iya, qoravoy, sizniyam burningiz oqib ketdi-yu, artib oling, tasadduq!
— Qo‘yavering, buva! — deydi jo‘raboshimiz bilag‘onlik qilib. — Artgani bilan foydasi yo‘q. Buniki qaynab chiqaveradi.
Toy jahl bilan «shilq» etib burnini tortadi. Zum o‘tmay yana oqib ketganiga parvo qilmaydi. Ermon buva bo‘lsa berilib hikoya qiladi.
— Shundoq qilib, u yurtning podshosi ham, bu yurtning podshosi ham lashkar to‘plashga kirishibdi. Tag‘in qanaqa lashkar deng! Har bittasi mening Oltmishvoyimga o‘xshagan norg‘il yigitlar emish. Yigitlarning mo‘ysafid otalari, keksa onalari g‘amboda bo‘lib qolishibdi. Urushdan kimga foyda-yu, kimga ziyon, deyishibdi. Urush qilib xazinasini boyitadigan podsholaru bolamizni ajalning og‘ziga yuboradigan bizmi, deyishibdi. Ammo kambag‘alning dodini kim eshitardi, tasadduqlar! U yurtning lashkari bu yurtnikiga ot suribdi. Bu yurtning lashkari u yurt ustiga bostirib boribdi. Shundoq qilib desangiz, qirg‘inbarot boshlanibdi. Ne-ne oydek qizlar oyoqosti bo‘pti, beshikdagi bolalar onasidan, onalar bolasidan ayrilibdi. Popukday qizlar, nozaninday juvonlar, norasida bolalar Xudoga nola qilishibdi. «Podsholar bir-birining yurtini bosib olaman desa bizda nima gunoh», deyishibdi. «Nimaga bizni onamizdan judo qilasan, akamizdan ayirasan?» deyishibdi. Lekin ularning nolasi Xudoga yetib bormabdi.
Ermon buva jimib qoladi. Xazinasini oltinga to‘ldiraman deb urush ochgan u yurtning podshosini ham, bu yurtning podshosini ham yomon ko‘rib ketaman. Onalarni bolasidan, bolalarni onasidan judo qilgan u yurtning g‘alamis odamlarini ham, bu yurtning g‘alamis odamlarini ham yo‘q qilib tashlagim keladi.
— Iya, qoravoy, ishtonni ko‘taring, ishtonni, — deydi u kulimsirab. — Bulbulingiz ko‘rinib ketdi-ku, tasadduq.
Shosha-pisha ishtonni ko‘taraman.
— Barakalla, tasadduq! — deydi Ermon buva jilmayib. — Umringizdan baraka toping... Shundoq qilib, qirq yil qirg‘in bo‘libdi. U yurt ham, bu yurt ham vayronaga aylanibdi. Yo tavbangdan ketay, tasadduqlar, ne-ne daryolar qurib, ne-ne bog‘lar kultepaga aylanibdi. Boringki, yilt etgan bitta giyoh qolmabdi. Tikkaygan bitta daraxt qolmabdi. Jamiki parrandalaru darrandalarga qiron kepti. Oxiri daraxtlaru o‘t-o‘lanlar, daryolaru qushlar Xudoga nola qipti: «Urushni qiladigan-ku odamlar, bizda nima gunoh», debdi. «Sen bizni odamlar uchun yaratgan eding-ku, nimaga odamzod bizga qiron keltiradi», debdi. «Odamzodning fe’li shunaqa yomon bo‘lsa biz nima qilaylik», deb yig‘lashibdi. Ana o‘shanda Olloyi-taoloning qattiq qahri kepti. U yurtni ham, bu yurtni ham cho‘l- biyobonga aylantirib tashlabdi. U yurtda ham, bu yurtda ham, bironta qimirlagan jon, na bitta daraxt, na bitta o‘t-o‘lan, na bir tomchi suv— hech nima qolmabdi. O‘shandan buyon oftob ham shu yurtlarni chetlab o‘tarmish. Shamol yaqiniga bormasmish. Qush uchmasmish. U yurt ham, bu yurt ham zimistonga aylanib qolgan emish.
Ermon buva nosini tupurib chuqur xo‘rsinadi. «Ana shunaqa gaplar», degandek ma’nodor bosh chayqab qo‘yadi.
— Mana, tasadduqlar, pashist deganiyam jazosini oldi-ku. Meni Oltmishvoyim ham pashistni jazosini beraman deb qilich o‘ynatib yuribdi-da. Bo‘lmasa Azob dengizda suzish osonmi! — U menga qarab ko‘zini qisib qo‘yadi. — Oltmish akangizni-chi qilichi bor. Alpomishnikiga o‘xshab qirq gaz keladi. Qaytib kelgandan keyin o‘sha qilichni sizga beraman.
33


...Ermon buva va’da qilgan Oltmishvoy akaning qirq gazli qilichi menga nasib etmadi. Uning o‘zi ham, qilichi ham urushdan qaytmadi. O‘sha yili birinchi qor tushgan kuni Ermon buva yana bitta afsona aytib berdi. Bu cho‘pchakni atigi bir marta aytgan bo‘lsa ham negadir xotiramda saqlanib qoldi.
Kechqurun Ermon buvaning ayvoniga to‘plandik. Tashqarida gupillab yirik-yirik qor yog‘ar, ayvon oldiga o‘zimiz tut qoqib yegan qirq yamoq chodir tutib qo‘yilgan, sovuq edi. Hammamiz sandalga oyoq tiqib o‘tiribmiz. Oyoq iligani bilan badandan muz o‘tib ketgan. Sandal ustiga bir qop ko‘sak uyub tashlangan. Ermon buvaning aytishiga qaraganda o‘n pud ko‘sakni chuvish zimmamizga tushgan emish. Ertagacha chuvib bo‘lmasak, brigadir Haydar shamol xafa bo‘larmish. Ko‘raklar sovuqda muzlab qolgan, ushlasangiz qo‘lingizni uzaman deydi. Ikkita tokchaga bittadan lip-lip chiroq qo‘yilgan. Chiroqlarning piligi lipillagan sayin xotinlarning devordagi bahaybat soyalari ham afsona- viy devlardek sakrab-sakrab ketadi. Xotin-xalaj indamay ko‘rak chuviydi. Bir qopi tugashi bilan Ermon buva ikkinchi qopni eski dasturxonga ag‘daradi... Qo‘lim akashak bo‘lib qoldi. Buning ustiga ko‘rak tikandek qotib qolgan. Paxtasini sug‘urib olguncha tirnog‘ingiz orasiga kirib qonatib yuboradi. Ermon buva menga qarab-qarab qo‘yadi.
— Qo‘lni isitib oling-da, qoravoy!
Oxiri onamning ham toqati toq bo‘ldi.
— Paxtasiyam o‘lsin! — dedi zorlanib. — Qo‘limda qo‘l qolmadi-ya!
Ermon buva sokin bosh chayqadi.
— Unaqa demang, Poshsha qizim, — dedi ingichka ovoz bilan. — Gunoh bo‘ladi. Paxta jannatdan chiqqan, tasadduq!
U qishda ham delvagay ochib yuradigan yaktagining cho‘ntagini uzoq kavlashtirib nosqovog‘ini topdi. Tilining tagiga uch-to‘rt urib nos otdi.
— Paxta jannatdan chiqqan, — dedi ishonch bilan.— Men sizlarga bir hikmatni aytib beray, tasadduqlar.
Shunday deb men eshitmagan afsonani aytib berdi.
— Qadim zamonda bir yurtni yov bosibdi. Odamlar qal’a ichiga berkinib olishibdi. Yov shaharni o‘rab olib kutaveribdi, kutaveribdi. Oxiri qal’a ichidagilar ham, yov ham holdan toyibdi. Qamalda qolganlarning ochlikdan sillasi quribdi. Odamlar oqsoqol oldiga borib, bo‘ldi endi, shaharning darvozasini ochib beramiz, deyishibdi. O‘zimiz och, bolalarimiz yalang‘och, otlarga yem yo‘q, o‘tin yo‘q, deb nolishibdi. Ammo oqsoqol dono kishi ekan. — Ermon buva tantana bilan qaddini kerib qo‘yadi. — Bir hujraga yig‘ib qo‘ygan allaqancha g‘o‘zapoyani opchiqibdi. Paxta degani jannatdan chiqqan, menga ishoninglar, tasadduqlar, debdi. Buni qarangki, chol aytgan gap to‘g‘ri chiqibdi. Paxtaning momig‘ini askar bolalarning yarasiga bosishibdi. Tolasini yigirib bo‘z to‘qishibdi, kiyim tikishibdi, chaqaloqlarga yo‘rgak qilishibdi, chigitni yog‘ini eritib go‘sht qovurishibdi. Kunjarasini otlarga berishibdi. G‘o‘zapoyani yoqib uylarni isitishibdi. — Ermon buva ovozini yanayam balandlatadi. — Qarabsizki, yovning holi tang. Sichqonning ini ming tanga bo‘lib ketibdi.— Ermon buva namatni qayirib nosni tupuradi. Tomog‘ini taqillatadi. — Ana ko‘rdinglarmi paxtaning xosiyatini, tasadduqlar. Qani, kampir, shinnidan opke. Bir maza qilaylik!
Habiba buvi ildam o‘rnidan turib xumga sopol piyolani botiradi. Yana bir marta... Keyin yana bir marta. Birpasda ayvonni tut shinnining isi tutib ketadi...
...O‘sha birinchi qor tushgan kuni Habiba buvini oxirgi marta ko‘rayotganimni bilmagan ekanman. Hali yangi yil kelmasidan ketma-ket qor yog‘ib qahraton sovuq boshlandi. Shunday kunlardan birida ertalabki choydan keyin onam to‘satdan so‘rab qoldi.
— Ermon buvangnikiga borib kelamizmi?
Quvonib ketdim. Ermon buvanikiga bo‘ladi-yu, yo‘q deymanmi!
34


— Shinni yeyishgami? — dedim hovliqib.
Onam ohista bosh chayqadi.
— Yo‘q. Habiba buvi zotiljam bo‘p qopti. O‘tini yo‘qmish. Ko‘mir oborib beramiz.
Bultur o‘zimizning o‘tinimiz qolmaganida qanaqa ahvolga tushganimiz esimdan chiqqanmas. Shuning uchun bo‘lsa kerak, bu yil dadam ko‘mirni yaxshilab g‘amlab qo‘ygan edi.
— Menam oboraman! — dedim irg‘ishlab. — Qopda oboraman!
— Bo‘pti, — oyim boshimni siladi. — Sen qop ko‘tarolmaysan, chelakda oborasan. Dadam ishda, akalarim maktabda. Opam echki sutini sotish uchun shaharga ketgan. Uyda oyim, ukam qolgan. Ukamni amallab beshikka tiqdik. Oyim aldab-suldab uxlatdi. Oshxonaga kirib qopga ko‘mir soldik. Men og‘zini ochib turdim, oyim xokandoz bilan soldi. Sandalga yirik ko‘mir bo‘lmaydi. Albatta kukunidan solish kerak. Tez cho‘g‘ oladi, uzoq turadi. Onam har gal xokandozni bo‘shatganida qop-qora chang ko‘tariladi. Bir zumda oyimning ham, mening ham og‘iz-burnimiz qorayib ketdi. Keyin kichikroq paqirga men ko‘mir to‘ldirdim. Ikkalamiz yo‘lga tushdik. Onam burni yerga tekkudek bo‘lib enkaygancha qorda chuqur-chuqur iz qoldirib yurib ketdi. Ketidan men ergashdim. Kichkinagina chelak avvaliga yengil tuyulgan edi. Ellik qadamcha yurmasimdan juda og‘irlashib ketdi. U qo‘limdan bu qo‘limga olaman, bu qo‘limdan u qo‘limga olaman, sirg‘anib-sirg‘anib ketaman. Bu ham yetmagandek, qo‘limga so‘zak kirib ketdi. Paqirning bandi kaftimga chippa yopishib qolgan. O‘ng qo‘limdan chap qo‘limga olayotganimda terimni shilib olayotgandek bo‘ladi.
— Oyi, qo‘lim muzlab qoldi, — deyman yig‘lamsirab.
Onam menga achinib qarab qo‘yadi-yu, to‘xtamaydi.
— Yura qol, jon bolam, yaqin qoldi.
Qopning tagini ham sichqon teshgan ekan: qor ustida bora borgancha qop-qora iz tushib bordi.
Nihoyat Ermon buvaning ochiq eshigi oldiga keldik.
— Sen kirmay qo‘ya qol, — dedi onam harsillab. — Men hozir. — Shunday dedi-yu, ikki bukilgancha hovliga kirib ketdi, zum o‘tmay qaytib chiqib paqirni ham olib kirdi.
— Alahlab yotibdi bechora! — dedi qaytib chiqib. — Buvang tepasida duo o‘qib o‘tiribdi. Bu safar buvining shinnisiga umid bog‘lamadim. Oyim ikkalamiz darrov izimizga qaytdik. Oyimning qo‘lida paqir, paqir ichida bo‘shagan qop...
Qorda tushgan ko‘mir izini dadam ko‘ribdi shekilli, kechqurun oyimdan so‘radi:
— Kimga ko‘mir berding?
Oyim aybdor qiyofada yerga qarab turdi-da, rostini aytdi.
— Habiba buvi shamollab qopti. Ko‘miri yo‘q ekan, oborib berdim.
Dadam oyimni urishmadi.
— Chatoq bo‘pti, — dedi sekin. — Achinskaga xabar berish kerak.
Onam bosh chayqadi.
— Judayam zarilmas shekilli. Mana, uyi isib qoldi. Ajabmas, erta-indin tuzalib ketsa... Lekin Habiba buvi tuzalmadi... Indini ertalab ishga ketgan dadam yarim yo‘ldan qaytib keldi. Ukamni tizzasiga o‘tkazib choy ichirayotgan oyim hayron bo‘lib dadamga qaradi: — Tinchlikmi?
Dadam negadir ko‘zini yashirdi:
— Odamzodning ahvoli shu ekan-da, — dedi xo‘rsinib. — Habiba buvi omonatini topshiribdi.
— Voy... Voy bechora! — Oyimning rangi quv o‘chgancha shunday ingrab yubordiki, qo‘rqib ketgan ukam bir zum olazarak bo‘lib turdi-da, chirillab yig‘lay boshladi. — Kecha borganimda tuzalib qoluvdi-ku! — Oyimning ko‘zidan tirqirab yosh chiqib ketdi. Ukamni
35


siltab ko‘rpachaga o‘tkazdi-yu, ikki kafti bilan yuzini to‘sgancha o‘kirib yubordi.
— Nachora, kuni bitgan-da, — dedi dadam tomog‘ini bo‘g‘gan ko‘z yoshidan ovozi hirillab. — Kim bilibdi shunaqa bo‘lishini!
Dadam, uning ketidan ukamni ko‘targan oyim, uning ketidan men Ermon buvanikiga yugurdik. Birpasda tumonat odam to‘planibdi. Zebi xola u yoqdan-bu yoqqa yugurgan. Isroil mo‘ylov hovlidagi qorni kuragan, Sepkilli xola bilan Kelinoyi «voy onamlab» yig‘lashgan...
Ermon buva kimni ko‘rsa javdirab qaraydi. Yaktagining delvagay yoqasidan ko‘rinib turgan oppoq tuk bosgan ko‘ksiga mushtlagancha ovozi yanayam ingichkalashib, nuqul bitta gapni qaytaradi:
— Bittagina bolasini ko‘rolmay ketdi-ya! Oltmishvoyning diydoriga to‘yolmay ketdi-ya! Yo‘q. U yig‘lamaydi. Faqat ingraydi. Titrab-titrab ingraydi. Bosh yalang bo‘lib olgan. Oppoq sochlari, oppoq soqoli, oppoq ko‘ksini muzday qor zarralari qoplagan.
Doim odamlarga buyruq berib o‘rganib qolgan brigadir Haydar shamol ham tut tagida cho‘kkalab o‘tirgancha peshonasiga mushtlab yig‘laydi.
— Voy onam-a! Ro‘shnolik ko‘rmagan onam-a!
Ustiga paranji yopilgan tobutni hovliga opchiqishganida ayniqsa qiyomat bo‘ldi. Oyim dodlagancha tobutga yopishdi.
— Onajon! Yolg‘izini ko‘rolmay ketgan onajonim!
Erkaklar tobutni ko‘tarishganida oyim besh-olti qadam yugurdi-yu, kalishi sirg‘anib ketib chalqanchasiga yiqildi.
— Oyi, oyi! — dedim uning ustiga egilib. Yig‘lab yubordim. Onamning ko‘zi olayib ketgan, chamasi meni tanimas edi.
— Voy onajon-a! — dedi ingrab. — Kun ko‘rib, kuni ro‘shnolik ko‘rmagan onam-a!
O‘sha kundan boshlab onam g‘alati bo‘lib qoldi. Bir nuqtaga tikilib o‘tiraveradi, o‘tiraveradi. Birov gapirsa eshitmaydi. Faqat ukam yig‘laganida hushi joyiga keladi... U Habiba buvining kir yuvdisi, yettisida yelib yugurib xizmat qildi. Ma’rakaga borganida oyog‘i olti, qo‘li yetti bo‘lib yuradi-yu, uyga kelganda yana g‘alati bo‘lib qoladi.
Habiba buvining yigirmasiga Ermon buva sigirini sotdi. Dadamning aytishiga qaraganda, Haydar shamol o‘rtaga tushib, shu ishni qilmang, desa ham Ermon buva ko‘nmapti. «Kampirim bechora dunyoga kelib nima ko‘rdi. Hech bo‘lmasa o‘zi ko‘rmaganni arvohi ko‘rsin, Oltmishvoyim kelganida amallab boshqa sigir olarmiz», debdi. Sigirni Dalavoy suv tekinga sotib olganmish...
O‘shandan keyin onam sal o‘nglangandek bo‘ldi. Har kuni Ermon buvanikiga qatnaydi, goh yaktagini yuvib, sandal ustida quritib beradi, goh lavlagi sharbatiga holvaytar pishiradi... Nuqul bitta gapni qaytaradi: «Buvangga jabr bo‘ldi, bolam, buvangga jabr bo‘ldi...»
Bir kuni dadam yangi gap topib keldi. Ermon buva kampirining qirqida ham yurtga osh berarmish. Odamlar o‘rtaga tushib yo‘ldan qaytarmoqchi bo‘lgan ekan, ko‘nmapti. «Qirq degan xotinlarning ma’rakasi bo‘ladi. Kampirimning arvohi shod bo‘lsin», debdi.
Xuddi o‘sha ma’rakadan uch kunmi-to‘rt kun ilgari g‘alati voqea bo‘ldi. Yakshanba bo‘lsa kerak, dadam ham, akalarim ham uyda edi. Bir mahal hovli tomonda gurji kuchugim bir- ikki akilladi-yu, negadir jimib qoldi. To‘satdan eshik ochildi. Ostonada yaktak kiyib olgan Ermon buva paydo bo‘ldi. Tashqarida qor yog‘ayotgan bo‘lsa kerak, uning yalang boshi, yaktagining yelkasi qorga ko‘milgan edi. Qiziq, qo‘lida hassa yo‘q. U ostona hatlab chiqqanidan keyingina oyoq yalang ekanini ko‘rdim. Uning katta-katta oyoqlari qip-qizil go‘sht bo‘lib ketgan, negadir lozimining pochasini qayirib olgan, to‘pig‘igacha qoplagan tuklariga kir qor yopishib qolgan edi. Dadam bilan akalarim ham, oyim bilan men ham hayratdan qotib qoldik.
36


— Oltmishvoyim keldi, — dedi Ermon buva iljayib.— Keldi! Kampirim ham keldi. Ikkovlari mozor boshiga ketishdi.
Oyimning yuziga bir zum tabassum qalqidi-yu, keyin dahshat ichida dadamga qaradi.
— Keldi, — dedi Ermon buva tag‘in g‘alati iljayib. Keyin o‘ng qo‘li bilan chap qo‘lini dutor qilib cherta boshladi. — Tolda chumchuq sayraydi, ko‘rsam ko‘nglim yayraydi... — U to‘satdan jimib qoldi. Birdan menga ko‘zi tushdi-yu, g‘ayritabiiy, ingichka ovozda kulib yubordi. — Iya, sizam shu yerdamisiz, qoravoy! Oltmishvoy akangiz keldi. Keldi... — dedi ovozini pasaytirib. Keyin to‘satdan xaxolab kula boshladi. Uning bunaqangi bor ovoz bilan kulganini hech qachon eshitgan emasdim. Go‘shti chiqib ketgan oyoqlarini gursillatib yerga urgancha yana qo‘shiq aytdi. — Tolda chumchuq sayraydi, ko‘rsam ko‘nglim yayraydi.
Hammamiz sehrlangandek qotib qolgan edik. Ermon buva xo‘p o‘ynadi! Yalang oyog‘ining boldiriga yopishgan loy aralash qorlar namatga sachrab ketdi. Keyin u charchab, cho‘kkalab qoldi. Kavshandoz tomonga qarab yuziga fotiha tortdi.
— Ilohi omi-i-in! Yurtimiz tinch bo‘lsin, illo-billo qirg‘inbarot bo‘lmasin. Ollohu akbar! Ertasiga uni jinnixonaga olib ketishdi. Haydar shamol bilan dadam birgalashib oborishdi. Dadamning aytishiga qaraganda, Ermon buva jinnixonaning eshigidan kirayotganda ham qibla tomonni qidirib cho‘kkalab olganmish. Osmonga qarab iltijo qilganmish.
— Ilohi omi-i-in! Illo-billo qirg‘inbarot bo‘lmasin, ollohu akbar! — deganmish.