ЖАСУР ҚИЗ

ЖАСУР ҚИЗ

ЖАСУР ҚИЗ
Қулоғи остидағина айтилган бу сўз Анварни чўчитди ва ўз ёнида қўлида бир нарса кўтариб турған Раънони кўрди.
— Уларни ухлатмай чиқолмадим... Уйга кирайлик, Анвар ака.
Юраги арзиққан Анвар Раънонинг орқасидан машқхонаға кирди. Иккиси кўрпача устига
ёнма-ён ўлтуришдилар.
— Китоб ичидаги хатни пайқамайсизми, деб қўрққан эдим, — деди ярим товуш билан
Раъно. — Пайқамасангиз...
— Ўзинг ҳамма гапка тушуна туриб, яна бунчалик аччиғ ёзғанинг нимадир, Раъно?
— Чунки шунчалик аччиғ ёзмасам, — деди Раъно товшида титроқ оҳанг билан, — сиз келмас эдингиз... Сиз... сиз мирзобошилиқни яхши кўрасиз-а?
Анвар бу муносабатсиз саволдан бир оз ҳайрон бўлиб турди. — Тушунмадим... Нима демакчисан?
— Сиз мирзобошилиқни яхши кўрасизми, деяпман?
— Яқинда мирзолиқни ташламоқчиман, Раъно?
— Мирзолиқни ташлагандан сўнг нима иш қиласиз? — Қўқондан кетаман, саёҳат қиламан.
— Мени... мени ҳам ўзингиз билан олиб кетмайсизми?
Анвар яна тушунмади. Раънонинг юзига анча қараб турди:
— Сен... сенга мумкинми, Раъно?
— Мумкин, — деб қалтиранди Раъно. — Мирзобошилиқни ҳозирдан эътиборан
ташласангиз мумкин...
Бу сўз Анварни ҳам қалтиратиб юборди.
— Нима деяпсан, Раъно?
Раъно бир неча вақт жавоб бералмай турди. Ўзини тўхтатиб олиш, ҳаяжонини тиндириш
оғир эди.
— Ҳалиги... ҳалиги сўзингиз чин бўлса, мен ҳам сиз билан кетишни хоҳлайман... Башарти
сизга оғир ошмасам...
Анвар жим бўлиб қолди, тушига ҳам кирмаган бу таклифка нима дейишини билмай энтикди...
— Башарти сизга оғир ошмасам, — деди такрор Раъно.
"Жасур қиз" деб ўйлади Анвар. Чиндан ҳам бу жасурона исён хотин-қизлар томонидан
Худоёрнинг ҳайвоний истагига қарши биринчи кўтарилиш эди. Анвар истиқболда қанчалиқ мушкилот ва хатар кўрмасин, бу жасоратни хуш қабул қилишға мажбур, чунки муҳаббатдан ҳам илгари йигитлик тақозоси шу эди.
Ул ўз яқинида турған қора тугунни ушлаб қаради. — Бу нима, Раъно?
— Бу... бу сизнинг эски кийимларингиз.
123

— Нима учун бу?
— Башарти сиз хоҳласангиз.
Анвар паранжими, деб чамалаған эди. Мантиқсиз бу жавоб уни шоширди.
— Хўб, сенинг ризолиғинг йўлида... — деди Анвар ярим товушда. — Меним эски кийимларим сенга нима даркор?
Раъно жавоб бериш ўрниға узун сўлиш олиб ёнидағи тугунни еша бошлади. — Паранжи олмадингми, ахир?
— Ҳозир... — деди Раъно ва қоронғида бир нарсалар қила берди.
Паранжиси ҳам бордир, деб ўйлаған Анвар уни ўз олига қўйиб турди. Бирар дақиқадан кейин Раъно ердан ир нарсани тутиб қўзғалди, паранжи. каби узайған нарса ичидан "чоқ" эткан бир нарса ерга тушти.
— Топиб олинг шуни. Анвар ерни тимискилади.
— Нима эди?
— Аямга берган амонатингиз.
Анвар тушкан нарса олтинлар эканини пайқади, узоқни ўйлаған Раънога қарши юрагида яна
ҳароратлироқ муҳаббат сезди. — Топдингизми?
— Топдим.
— Туринг энди.
Анвар Раъно билан бошлашиб ҳужрадан чиқди ва ўз ёнида паранжи ёпинған қизни эмас, телпак ва тўн кийган ёш, ўспурин бир йигитни кўрди...
— Бу нимаси, Раъно?
Раъно жавоб бериш ўрниға йўлакка қараб, юра берди. Дарбозани очиб кўчага чиққандан
сўнг, Анвар Раънонинг олдиға тушиб йўл бошлади ва ўзида енгиллик ҳис этди. Чунки Раънонинг йигит суратига кириши андозасиз маъқул; бемаҳалда паранжилик хотинни бошлаб юриш миршаб ва қоровулларда ҳам турли шубҳа туғдирғани каби, Анварнинг ўзи учун ҳам ўштайсиз бўлар эди. Гўё бир ўртоғи билан кетиб борғандек парвосиз кўринган Анвар, бурилишка етканда ўзидан ўн қадам орқадағи ҳамроҳини кутиб турди. Ғуруби1 яқинлашқан қип-қизил ой Анвар тўхтаған муюшка кўлага каби заиф нур сочар эди. Раъно Анвар ёниға етиб "қаёққа юрамиз", деган каби бир йўлға ва бир ҳамроҳига қаради. Соч ўрумларини телпак остиға босиб, тўни тўпуғи устига тушаёзған "ёш йигит" Анварнинг кўзига яна ҳам дўндуқроқ кўринди. Анвар Раънонинг тўнини бир оз кўтариброқ ушлатди, онда-сонда телпакдан чиқиб қолған соч толаларини яшир-ди ва "ўнгга" деган ишоратни қилди. Раъно олдинда, ундан икки-уч қадам орқада Анвар йўлға тушдилар. Енгил бедона маҳсиси билан қала кафши кичкина оёғиға жуда ҳам келишкан Раъно, гўё учкандек тез юриб борар, орқада келган Анвар ғояи омолға2 ошиққандек ундан қолишмасқа тиришар эди. Узоқ юрдилар. Элли қадам чамаси нарида гулхан ва гулхан теварагида уч-тўрт нафар кишилар кўриниб, Раъно тўхталди.
— Тўхтама, Раъно, — деди орқадан Анвар, — сен писанд қилмағандек, парвосиз гулхан ёнидан ўта бер, мен улар билан сўзлашиб қолсам, нарироқда кутиб тур. — Миршаблар бемаҳалда қўймас эмиш-ку. — Мен билан сени қўяр... Қўрқмай боравур. Раъно иккилангансумон йўлға тушти, гулхангача ўн қадам қолғанда миршаблардан бири ҳайқирди: — Тўхта!
Раъно Анварга қараб тараддудланди, Анвар юра беришка ишорат қилиб, тезлик билан гулхан ёниға етди. Ан-варни таниған миршаб ва қоровуллар таъзиман ўрунларидан қўзғалдилар.
1 Ғуруб — ойнинг ботиши.
2 Ғояи омол — умид-мақсад.
124

— Қўзғалманглар, — деди Анвар гулханда исиниб, — даҳбоши ҳам шу ерда эканлар... Анвар "даҳбоши" деб атаған юм-юмалоқ киши Қорунбой исмлик бўлиб, миршабларнинг
қизиқроғи, шунинг учун ундан "даҳбоши" деб истеҳзо қилар эдилар:
— Ёнингизда бесақал билан бемаҳалда нима қилиб юрибсиз, тақсир? Одамзодга ишониб
бўлмас экан-да...
Анвар, "даҳбоши"нинг кўзи Раънога тушиб қолганини онглади. Гулхандан ўттуз қадамча
нарига бориб тўхтаған "бесақал"га кўз қирини ташлади.
— Зиёфатда эдик, даҳбоши.
— Ҳа-а-а-а-а, менам айтдим... Уй бу ёқда қолиб, энди қаёққа кетапсиз, тақсир?
Анвар қўлини яқиндан иситмакчи бўлиб гулхан тарафка бир қадам бости. — Эшитмадингизми, ҳали?.. Мен Раис кўчадан... янги ҳавли олдим.
— Муборак, муборак.
Анвар қутлуғ айтиб, улар билан хайрлашди. Миршаблар унинг ҳурмати учун қўзғалишиб қолдилар.
Гулханчилардан элли қадамлаб узоқлашқач, Раъно Анварнинг етиб келиши учун йўл устида тўхтади.
— Нима деяпти у гўрсўхта?
Анвар ҳиринглаб кулди ва Раънонинг елкасига қоқди:
— Юр, юр, йигитча. Гўрсўхта тўғри айтяпти. — Етаёздиқми, қаерға борамиз?
— Яқин қолди, кечаги хотиннинг уйига...
Раъно оддинға тушиб кетди, узоққина сўзсиз борғандан кейин орқасиға қайрилиб сўради:
— Ўзлари яхши одамларми?
— Яхши, яхши, — деди Анвар ва ўн қадам чамаси индамай борди. — Сен уй эгасидан
қочиб ўлтурма, ўзи меним оғам... Тузукми, Раъно? — Хўб.
Яна бир оз юриб торроқ бир кўчага бурилдилар. Султоналининг дарбозасига еткунча иккиси ҳам оғиз очиб гапиришмадилар.
52. ДЎСТЛИҚ "КАРОМАТИ"
Эрталаб хоннинг ҳарамдан чиқиш вақти яқинлашқан, салом ва истиқбол учун хослардан саккиз-тўққузи йиғилған эдилар. Шу кутиш асноси эшикда ҳовлиқиб Султонали кўринди. Қора бармоғи билан хослар ичидаги Абдурауф тунқотарни ўз тарафига имлаб, орқасиға қайтди. Абдурауф тунқотар ажабланган ҳолда даҳлизга чиқиб, ўзини четка олиб турған Султоналига, нима гап, деган ишоратни қилди. Султонали лабини тишлаб, қўли билан тунқотарни ўз ёниға чақирди. Тунқотар маҳсичан оёғини ерга босиб Султоналинннг ёниға келди.
— Хўш?
Султонали бошини икки елкасига ирғатиб, лабини тишлаб олди.
— Мирзобошимизнинг миси чиқиб қолди-ку.
— Хўш, хўш?
Султонали тунқотарнинг қулоғи остиға энггашти ва ярим товуш ичида деди:
— Мирзо Анвардан онҳазратка номуссизона бир хиёнат содир бўлди. Тунқотар бошини қуйироқ тушуриб, Султоналининг афтига эгри қаради: — Масалан?
— Мирзо Анвар уч-тўрт кундан бери меним ҳавлимда қўниб юрар эди, — деди Султонали ва сўз ораси уёқ-буёққа қараб қўйди. — Чамаси устозига бир хиёнат қилғандан кейин меним ҳавлимда ётиб юрған экан... Ўз устозини билмаган бу бепадар, олампаноҳнинг ҳам бетларига
125

оёқ қўйишдан тоймай, мазкур устозининг қиблагоҳ учун мувофиқ кўрилган қизини йўлдан оздириб, бу кун кечаси уни қочириб меним ҳавлимга олиб келди... Гарчи ўз ҳавлимда ётқан меҳмоним ва дўсти қадрдоним бўлса ҳам, валинеъматимнинг ҳаққи намакларини унуткан бу беҳаёнинг андишасизлигидан ҳар мўйим бир ништардек кийимимдан тешиб чиқаёзди. Унинг йигитлигига тилда таҳсин ўқуб, ичдан лаънат айтиб, жанобни хабардор қилиш учун югуриб келаётқаним-да, бек ака.
Тунқотарнинг кўзи қинидан чиқаёзиб, бир-икки қайта соқолини қўли билан букиб ямлади. — Падар лаънат. Ўзи ҳозир сизнинг уйингизда? — Ҳа, ҳа... Қиз ҳам шунда. Жанобнинг раъйлариии билиш қийин-ку, бироқ менга қолса, вақт қочирмай уни ҳозироқ қўлға олиш керак-
да.
— Бўлмаса-чи, — деди тунқотар елкасини қисиб, — мен ҳозир арз қилай. Раҳмат сизга.
Тунқотар ҳузури хоска кириш учун шошилди. Султонали хоннинг "ҳаққи намагини" бенуқсон адо қилиб, хотиржамъ девонға қайтди. Анварнинг энг содиқ кишисининг охирғи "каромати" ниҳоят шу бўлди.
Кўб фурсат ўтмади. Девоннинг даричаси ёниға келган тунқотар Султоналига чиқ ишоратини қилиб, ўзи нарироққа кетди. Ҳовлиққан, энтиккан Султонали оёғини онда-сонда ташлаб, девонхонадан чиқиб келди.
— Марҳамат?
— Ушлашка буюрдилар.
— Айни каромат, — деди Султонали.
— Иккисини ҳам албатта?
— Албатта.
Ёниға тўрт нафар ясовул олиб, Султонали йўлға тушти. Ташқи дарбоза ёниға қантарилған
отлардан бирисига миниб, тунқотар ҳам уларнинг изига кирди. Озғина юрғандан кейин, тунқотар яёвлардан ўзди. Унга етиб юриш учун Султонали ва ясовуллар елиб бордилар. От билан баробар югуришар, озғина кейинда қолсалар, отлиқ тунқотар тез юришға қистар эди. Шу йўсун ҳаллослашиб узоқ чоптилар... Бурулишқа етканда Султонали бир оз сустланиб, ўзидан ўн от адими йироқда борған тунқотарни чақириб тўхтатди ва қўлини ўнгга силтади. Тор кўчага кириб кетдилар. Уч дақиқа чамаси елгандан сўнг, Султоналининг дарбозаси кўринди. Султонали тўхтади...
— Ўша кўриниб турған дарбоза... Озғина таҳаммул қилинсин-чи, бек почча, меним киришим яхши бўлмас, дейман?..
Тўрт адимча олдинда борған тунқотар отнинг жилавини тортди.
— Нима учун?
— Меним дўстлиқ отим бор... Мен четроқда турсам маъқул бўлмасми?
— Маъқул, маъқул.
— Раҳмат... Дарбозадан кирсангиз меҳмонхона бор; ул шунда бўлса керак, қиз эса ичкарида
эди.
Султонали шу сўзни айтиб, ўзини қаршидағи дарбоза йўлагига олди. Тунқотар йигитлар
билан дарбозага қараб кетди. Дарбозанинг ҳар икки табақаси ҳам лангталлаб очилған, ичкари тарафдан хотин ва эр кишининг сўзлашкан товушлари эшитилар эди. Тунқотар отдан тушиб жилавини ясовуллардан бирининг қўлиға берди:
— Сен от билан шу ерда турасан, дарбозадан на хотин ва на эркак кишини чиқармайсан, — деди тунқотар. — Сиз йигитлар, мени орқамдан кирингиз, Анварни кўрганингиз он ҳеч нарсага қарамай, қўлини боғлангиз.
Ясовуллар садоқат нишони кўрсатдилар. Тунқотар уч-тўрт қадам ичкари юрди ва йўлак даромадида тўхтаб ичкарига қулоқ солди. Ичкаридан эр ва хотин сўзларини эшитди.
— Шарманда бўлдим, расво бўлдим!..
126

— Шарманда бўлиш ҳеч гап эмас, — деди ичдан тунқотар. — Вой шўрим қурсин!..
— Албатта шўринг қуруйди, моча!.. — деди тунқотар.
Тунқотар, йигитларга "орқамдан" ишоратини қилиб, бирдан саҳнга чиқди... Саҳннинг ўртасида қўлида бир қоғоз ушлаб, бошини қуйи солған Солиҳ махдум турар эди. Махдумнинг ёнида икки киши, улардан берироқда паранжилик уч хотин қадалған эдилар. Тунқотар ва ясовулларнинг шапраси билан ҳамма чўчиб кетди. Махдум қўлини бир-бирига уриб, оҳ чекти:
— Шарманда бўлдим, расво бўлдим!
Тунқртар шошиб, олпонғ-толпонғ махдумнинг ёниға келиб етди.
— Нима гап?
Махдум шарт этиб, пешонасига уриб, йиғлади:
— Сўзлагали тил йўқ... Жанобнинг олдиларида шармисор, ғазабка сазовор бўлдим... Эрталаб уйғонсақ, бепадар ожизамиз йўқ... Саросима уён-буён югуриб турғанимизда, мирзо Султоналиникидан, қизингиз бизникида, деган хабар борди. Биз аёллар билан югуришиб келсак, бир онда...
— Хўш, хўш?
— Ҳаромзода Анвар уни йўлдан оздириб, бу ердан ҳам олиб қочибдир... Ҳарчанд ичкари ва ташқарини излаб, ушбу хатдан ғайри асар топмадиқ... Эвоҳ!..
Хотинларнинг биридан йиғи товши эшитилди. Тунқотар махдумнинг қўлидағи хатни юлққандек ўз қўлиға олди.
"Иззатлик мирзо Султонали оғамизға! Маълум бўлсинким, синглингиз билан маслаатлашиб ўз аётимиз учун сизникида туришни хавфлик, деб ўйлади. Гарчи дўст кўринсангиз ам, баъзи нолойи аракатларингиз бизни шубага солди. Айниса хотинингизнинг Раънога бузу из билан илған каби муомаласи яна бизни хавотирға туширди. Шуларга мабни1 алдаған каби сизни ўрдаға жўнатиша, сиздан сўнг уйингиздан кетишка мажбур бўлди. Дунёда дўсти содини топиш ийин экан. Сизга арчанд: "Мен ошиман, из маъшуамдир, олампанока илған бу хиёнатим ёлғиз ўз тарафимдан содир бўлған жиноят эмас", десам ам, сиз "Ёшли илибсан, мараматлик подшоинг аини унутибсан, дейсиз. Лекин сиз шу из йўлида атто бош муншийликдан ам кечиб турғанимни ўйламайсиз. Бунинг учун мен сиздан ранжимайман. Аммо сизни инсон фамлаб, уйингизга дўст олиб келганда бу адар тундли, бу адар риоясизлиғингиз кишига аттиғ таъсир иладир. Ичкарида атто из бечоранинг бошиға ёсти ам бермаганлар. Баракалла сизга, баракалла янгамизга, баракалла одамгарчиликка!..
Аддои дўстингиз АНВАР". — Одамгарчиликни ҳам билади, бу туз кўр қиғур! — деди заҳарханда ичида тунқотар ва хатни буклаб ёниға солди. — Ичкаридан мирзо Султоналининг хотинини чақириб беринглар-
чи!
Хотинлардан бири ичкарига қўзғалди. Рузвон йўлакда турған бўлса керак, хотин ички эшик
ёнида тўхтаб, йўлак билан сўзлашди. Тунқотар эшик ёниға келди. — Сиз шундамисиз, янга?
— Ҳа, айланай.
— Сиз бу гаплардан нима биласиз?
Рузвон эшик панасига яшириниб, бир оз жавобсиз турди ва бир-икки томоқ қириб қўйди:
— Уч кундан бери мирзо Анвар отлиғ йигит бизнинг меҳмонхонада ётиб турар эди, айланай... Шу йигит бу кун ярим кечада бир қизни бошлаб келди, мен ҳайрон бўлиб мирзонгаздан сўрасам, шундай-шундай гап... Жуда хафа бўлиб кетдик-да, айланай. Кет дегали юз чидамайди, киши чақирғали яна вақт эмас; мирзонгиз билан кенгашиб, эмди ҳарчи
1 Мабни — биноан.
127

эрталабгача жой берайлик, тонг отса, буларнинг татиғини бергучилар топилар-ку, ахир дейишдик. Тонг отди, мирзо Анвар у кишига: "Мен бунда яна бир кун тураман, шунгача бизни эҳтиёт қилсангиз бўлади", деган эмиш. Мирзонгиз шошиб ўрдаға кетди, у кишидан кейин мен ҳам тинч ўлтуралмадим, айланай. Қўшнимизнинг боласини қизнинг уйига чоптирдим. Бир вақт мен билан сандалда ўлтурган қиз уйдан чиқди, мен ташқариға чиққуси келдими, деб бепарво ўлтурабериппан, айланай... Шу чиққани билан қайтиб кирмади-қўйди. Кўнглим ғаш тортиб, ҳавлига чиқиб қарадим. Йўқ, ташқаридамикин деб шу турған жойимға келган эдим, уёқдан булар келишиб қолди... Бўған гап шу, айланай!
Тунқотар афсус чекиб махдумнинг ёнида турған кишиларга яқин келди. — Сизлар нима қилиб юрасиз бу ерда?
— Биз... биз мирзо Султоналининг қўшнилари бўламиз.
— Жуда яхши, хизмат?!
Тунқотарнинг кариҳ1 бу муқобаласидан кишилар сиқилиб қолдилар.
— Мен кўчада эдим, — деди бириси қўрқа-писа, — уёқдан домла билан аёллар келиша
берди... Аёллар йиғлашқанға мирзонинг уйида бир гап бўлғанми, деб.
— Текин томошачиман, дегин... Хўб, сен-чи? — Мен ҳам мирзо Султоналига қўшни
бўламан, — деди иккинчи киши: буниси ўзига бир оз тетикроқ эди. — Бироқ мен сизларнинг гапларингни эшитиб, бир нарсага ҳайрон бўлиб туриппан-да.
— Нимага ҳайрон бўласан?
— Мен шунга ҳайрон бўляпманки, янгамнинг сўзига қарағанда, мирзо Анвар ўз ёнида паранжилик хотин билан чиқиб кетса керак эди... Боя мен уни дарбозадан чиқиб борғанида кўрдим, ёнида хотин-потин деган гап йўқ эди.
— Ёлғизмиди?
— Ёлғиз-ку эмас эди, бироқ ёнидағиси аёл эмас, дўндиққина бир бесақал эди. Тунқотар қўшнининг сўзига тушунмади, елкасини қисиб қўйди.
— Сиз аниқ кўрибсиз, Карим ака, — деди у ёқдан Рузвон. — Қиз кечаси келганида ҳам эркак кийимида эди. — Ўб, падар лаънат! — деб юборди тунқотар. Устиға тоғ ағдарилған махдум бошини яна қуйироққа солиб, ҳўнгир-ҳўнгир йиғлади.
— Бўлар иш бўлған... — деди тунқотар атрофига хитобан, — улар-ку, албатта, қўлға тушиб жазосини топар, бироқ жанобнинг шаънларига жуда оғир гап. Биноан алайҳ, шу ердаги сирга воқиф бўлғанларнинг вазифаси бу ҳодисанинг кишига сўзламаслик, кўрган-кечирганини шу ерда қолдириб кетишлик!
Кишилардан: "Албатта, албатта!" деган жавоб бўлди. Сўнгра тунқотар махдумнинг ёниға келди.
— Сизда гуноҳ йўқ, бироқ қиз ўсдиришни билмас экансиз. — Бандамиз, бандамиз, — деб йиғлади махдум. — Илоҳи жувонмарг бўлсин, мени ерга қаратди.
Паранжидаги хотинларнинг бири бўлған Нигор ойим пиқ-пиқ йиғлади. Тарбузи қўлтуғидан тушкан тунқотар ясовулларнинг олдиға тушиб, тарс-турс кўчага чиқди, йигитлардан бирининг кўмагида отқа миниб, жилавини қўйди. Султонали яширинған дарбозага етканда йўлакай чақириб ўтди:
— Мирзо Султонали, чиқинг. Қочқан, падар лаънатлар! Султонали кўзини катта очиб, дарбозадан чиқди.
— А, чинми?
— Қочқан, — деди тунқотар хатни Султоналига узатиб, — ўқуб, яна менга қайтаринг, жанобга ҳам кўрсатишимиз керак...
...Султонали шу ҳодисанинг иккинчи куни хонға қилған садоқатининг самарасини ҳам
1 Кари — ёқимсиз, хунук.
128
кўрди, яъни бош мунший бўлиб белгиланди.