ДЭҲЛИ ЗАФАРДАН КEЙИНГИ ЖУДОЛИК

ДЭҲЛИ ЗАФАРДАН КEЙИНГИ ЖУДОЛИК

ДЭҲЛИ ЗАФАРДАН КEЙИНГИ ЖУДОЛИК
Акбар Деҳлини ўн уч ёшида ғалаба шодиёнаси кунида биринчи марта кўрди. Шерхон авлодлари Панжобда мағлуб бўлганларидан кейин Деҳлини ҳам ташлаб қочишди. Шаҳарда қолган аъёнлар Ҳумоюнга пешвоз чиқиб, қалъа дарвозаларининг калитини топширдилар. Шундан сўнг туя минган жарчилар Ҳумоюннинг ғалаба муносабати билан афви умумий эълон қилинганлиги ҳақидаги фармонини кўча-кўйда айтиб ўтдилар.
Ҳумоюннинг ўзи ҳам шаҳарнинг машҳур Пуран* қалъасига борадиган марказий кўчадан мингтача одами билан нақоралар ва карнай-сурнайлар чалдириб, тантана билан ўтди. Кўчанинг икки четида халойиқ ғуж-ғуж бўлиб турибди. Уларнинг орасида енгилган Искандаршоҳнинг аламзада одамлари ҳам бўлиши ва пистирмадан ўқ отиши мумкин. Шунинг учун улкан қора фил устида олтин кўшкдай безатилган шийпон тагида ўлтирган Ҳумоюн бошига дубулға, эгнига зирҳли кийим кийган.
Хартумидан думигача чўғдай безатилган, бўйнига улкан гулшодалар осилган подшо филини юзлаб отлиқлар ўраб қўриқлаб бормоқда.
Акбар ана шу отлиқларнинг олдинги сафида, отасининг ўнг ёнида Ҳайрон номли гўзал саман отини миниб келмоқда. Ундан орқароқда — Байрамхон, турдибек, Алиқулихон ўзбек, Қиличхон
148

Андижоний каби аҳли давлат... Абдулла Ансорий бошлиқ дин пешволари подшо филининг орқароғида бормоқда. Абдулла Ансорий худди Исломшоҳ саройидаги каби Ҳумоюн саройида ҳам диний пешво бўлиб олганлиги рост эди. Лекин Ҳумоюн уни биринчи кунларданоқ қаттиқ итоатда тутишга интилар, мавкабда аҳли давлат-дан кейинги иккинчи ўринда бориши кераклигини мири тузукка ўзи тайинлаган эди.
Деҳли кўчаларидаги халойиқ подшонинг филини ким миниб бораётганига ҳам эътибор бериб қарар эди. Филбон Лаъл Чанд Қандаҳор ва Кобулга етолмай, Ҳиндистонда қолган, лекин Ҳумоюн Лахўрга қайтганини эшитган заҳоти яна унинг ҳузурига борган ва Сирҳинддаги жангда қўлидан келган кўмакларни берган эди... Ҳумоюн эски қадрдонининг кўп йиллик яхшиликларини қайтариш учун бугун Деҳли марказидан миниб ўтаётган шоҳона филни бошқаришни Лаъл Чандга топширди. Йўл четидаги одамларнинг баъзиси Деҳлида кўп йил яшаган Лаъл Чандни таниб, бир-бирларига ифтихор билан кўрсатишарди.
Бир вақтлар Ҳумоюн Аграда шу ишни қилмоқчи бўлганда йўл бермаган Саид Халил энди йўқ, ҳозирги шайхулислом Абдулла Ансорий эса Ислом-шоҳга кўп йил хизмат қилганлиги учун тили қисиқ, «ғайридин подшонинг филини минмасин!» деб эътироз қила олмайди. Дин пешволари «ғайридин» деб хушламайдиган Лаъл Чанд каби ҳиндлар Каланжарда Шерхон билан қаҳрамонларча жанг қилиб, уни қандай ҳалокатга учратганлиги Ҳумоюннинг ёдидан чиқмайди. У дини бошқа бўлса ҳам, дили инсоний фазилатларга тўла бўлган мана шу улуғ элга ўз эҳтиромини билдириш учун бугун Деҳлидан ҳиндлар жуда эъзозлайдиган жонивор — филда ўтишни ва бу филнинг измини Лаъл Чандга топширишни лозим кўрган эди.
Карнай-сурнайлар ва нақора товушлари баланд жойдаги қизил тош деворли Пурон қалъа дарвозасига етганда тинди. Бу ерга олдинроқ келган махсус қўриқчилар ва хизматкорлар қалъани ораста қилиб жиҳозлаб, йўлкаларга пояндозлар тўшатиб қўйган эдилар. Қалъа ҳовлиси жуда кенг, у бошидан бу бошигача минг қадамдан ортиқ.
Кеч кирган бўлса ҳам саратон иссиғи жуда баланд. Ҳумоюн куни бўйи зирҳли кийимда юриб, иссиқда жуда лоҳас бўлгани учун хонайи хосда энг аввал енгил ипак кийимларини кийди, совутилган лим-у шарбатидан ичди. Бари бир бино ичи иссиқ ва дим туюлиб, нафаси қайтгандай бўлаверди. Шундан кейин Акбарни ёнига олиб ҳовлига чиқди ва шабада тегадиган очиқроқ жой излади.
Офтоб ботган, лекин осмоннинг ғарб томони ҳамон ловуллаб ёниб турибди. Йўлкаларга тўшалган қизғиш тошлардан ҳам кундузги иссиқнинг тафти уряпти. Қалъанинг энг баланд жойи кунботиш томонда — Шерхоннинг масжиди ва шермандал деб аталадиган тепаси очиқ тош бино турган жойда эди. Ҳумоюн Шерхон қурдирган масжиднинг ўрни яхши танланганига, бино пештоқи салобатли, тош безаклари ўзига ярашиб тушганига тан берди-ю:
— Дуруст, Шерхон ўзидан яхши хотира ҳам қолдирибдир, — деб қўйди.
Масжиддан ўнгда — баланд ва хушманазара бир жойда саккиз бурчакли, икки ошиёнли мўжаз бино турибди. Бунинг тархини бир вақтлар Ҳумоюн чиздирган ва китобхона учун мўлжаллаган эди. Лекин тўполонлар бошлангандан сўнг қурилишлар тўхтаб, бу бино ҳам чала қолиб кетди. Кейин уни Шерхон ўз дидига мослаб, учинчи қаватини шабада тегадиган очиқ саҳн қилиб қурдирибди. Салқин шамол эсиб турадиган бу шинам жой хурсандчилик қилинадиган манзил — мандал номини олибди.
Ҳумоюннинг одамлари бугун шермандални ҳам ювиб, тозалаб, тепадаги шийпонига гилам ва кўрпачалар тўшаб қўйишган эди.
Зинапоя олдида турган соқчи йигит ота-болага йўл бериб, ўзини дарҳол четга олди. Ҳумоюн яхлит ва дағал кулранг тошлардан тарашланган зинапояга оёқ қўйиб юқорига қаради. Зинапоя тик ва тор, унга фақат битта одам сиғади, ичи нимқоронғи. Беш-олти қадам нарида яна худди шунга ўхшаш иккинчи зинапоя бор — буниси чиқиш учун бўса, наригиси пастга тушиш учунми? Тош қудуққа ўхшайдиган ва юқорига пармадай буралиб чиқадиган ҳар икки зинапоя ҳам Ҳумоюнга ёқмади.
149

— Иккаласини бирга қўшиб тарашлатса қудуқдай тор бўмас эди, — деди Акбарга ўгирилиб. Зинапояда қўл билан тутадиган қанот ҳам йўқ. Ҳумоюн Акбарни эргаштириб иккинчи қаватига чиқди. Бу ердаги хоналар шинам, китоб жавонлари ўрнатса бўладиган жойлари ҳам бор. Айниқса, учинчи қаватдаги ораста шийпон ва саккизта оқ мармар устунчаларга соябон каби ўрнатилган нақшин гумбаз жуда кўркам эди. Шийпонда ғир-ғир шабада эсиб турибди.
Тик зинапоядан чиққунча энтикиб, терлаб кетган Ҳумоюн кўрпача устига ўлтириб, ўзини шаба- дага солди. У то нафасини ростлагунча бир неча дақиқа ўтди. Бу орада Акбар шийпондан кафтда тургандай аниқ кўринаётган улуғвор шаҳар— Деҳлини томоша қилди. Қалъа деворининг тагидан буралиб оқиб ўтадиган Жамнанинг ғарбдаги қип-қизил шафақ рангига бўялиб, ёниб оқаётганидан ҳайратга тушди.
— Сен иссиқни сезмайсан-а? — унга ҳаваси келиб сўради Ҳумоюн. — Тар саҳросида туғилгансен, бу иссиқлар қонингда бор. Лекин мени бугунги ҳарорат ғоят бетоқат қилди. Ёшликда унча сезмас эдим.
Ҳумоюн Акбарга синчиклаб қаради-ю, бирдан Ҳамида бону ёдига тушди. Акбарнинг новдадай эгилувчан қомати ва юз-кўзининг жозибаси Ҳамиданинг чавгон ўйнаб юргандаги ёшлигини эслатарди. Ҳумоюннинг юрагини соғинч туйғуси орзиқтириб ўтди. Кобулда қолган Ҳамидани кўрмаганига олти ой бўлди. Яна кўришиш насиб этармикин? Аммо, шукур, ота-онасининг суратини ҳам, сийратини ҳам ўзида жам этган ўғли ёнида юрибди-ку. Авлодлар тақдири бир- бирига нақадар киришиб кетишини Ҳумоюн энди астойдил ҳис қилмоқда. Акбарнинг тақдири туғилмасидан анча олдин — Ҳамида билан Ҳумоюн бир-бирлари билан илк бор учрашган наврўз кунларидан бошланган эмасми? Агар Ҳумоюн Ганга ва Карамнаса дарёларига чўкиб кетганда Акбар ҳам дунёга келмас эди-ку. Ўшанда сувчи Низом Ҳумоюн билан бирга унинг бўлажак ўғлини — мана шу Акбарни ҳам қутқарган экан-да. Одамнинг тақдири унинг ўзидан олдин туғилиши рост.
Лекин Акбар ўнг ойлик бола пайтида Қандаҳорда аросатда қолгани, уч ёшида Кобулда тўп ўқига нишон қилиб қўйилгани, кичикликда бошдан кечирган бошқа таҳлика-ю ташвишлари уни тез улғайтирди. Ўғлининг фаҳми катталарникидан қолишмайди. Шунинг учун Ҳумоюн унга дил ёриб сўзлади:
— Отанг ҳам кексайгани энди билинмоқда, ўғлим! Бу йил қирқ еттига кирдим. Отам шу ёшда қолган умрларини менга бахш этиб шунқор бўлган эдилар. Дейдиларки, отасининг ёшига етган одамни Азроил бир силкитиб кўрармиш, бўш келса олиб кетармиш.
Азроил — ўлим тимсоли эканини биладиган Акбар отасига хавотирли кўзлар билан қаради:
— Нечун бундай дедингиз, ҳазратим? Мен сизга муносиб ўғил бўлиш орзусида юрибмен. Лекин ҳали бу орзуимнинг ўндан бири ҳам ушалгани йўқ. Тангрига илтижо қилурмен: барча орзуларимнинг ушалганини сиз билан бирга кўрайлик!
Мўйлаби сабза уриб, овози йўғонлашиб қолган Акбарнинг бўлиқ гавдаси, ўткир фаҳми, айниқса, ҳозир айтган сўзлари ўн етти-ўн саккиз ёшли йигитникига ўхшар эди. Ҳумоюн ўзининг ўн уч ёшда ҳали қийинчилик кўрмаган арзанда ўсмир бўлганини эслади. Акбарни эса бошидан кечирган таҳликалари, яқиндан кўрган фожеалари қанчалик тез улғайтирганини отаси бугун аниқроқ сезгандай бўлди. Ўғлига илиқ бир гап айтгиси келган Ҳумоюн:
— Жамна бўйидаги кийик ови ёдингдами? — деб кулумсираб сўради.
Акбар бу овга оталиғи Байрамхон билан чиққан эди. Иши ўнгидан келиб, семиз бир қизил кийикка дуч келди, учқур оти Ҳайрон устида уни қувиб бориб, ёй ўқи билан биқинига уриб йиқитди.
— Овингиз муборак, амирзодам! — деб Байрамхон Акбарни табриклади. — Энди бу кийкдан қандай таом пиширтирмоқчисиз?
— Буни ҳазрат отамдан сўрайлик.
Акбар кийикни навкарларидан иккитасига кўтартириб, отасининг ҳузурига олиб келди-да, унинг оёғи олдига қўйди:
150

— Ҳазратим, ўғлингизнинг биринчи ови сизга пешкаш!
Ҳумоюн бўйи чўзилиб отасига тенглашиб қолган Акбарни бағрига босди.
Кунлар иссиқ, Акбар овда терга ботиб кетганини сезган Ҳумоюн ўғлини Жамнанинг салқин қирғоғида лангар ташлаб турган кемага бошлаб чиқди. Бовурчилар кийик гўштидан оғизда эридиган қилиб кабоб тайёрладилар. Кеманинг толорида ота-бола ва Байрамхон учовлари кабобни еб бўлишгач, Ҳумоюн офтобачи келтирган сувда қўл ювди-да, қоғоз-қалам сўради, у ҳозир шу дастурхон устида хаёлига қуюлиб келган сатрларни маснавий шаклида тез-тез ёзди:
Худоё, ту ин гавҳари шаҳвор
Зи осибе бадгуҳарон дур дор.
Зи дарёйи дониш ба ў об деҳ
Зи хуршиди биниш ба ў тоб дех*.
Ҳумоюн ўғлига бу сатрларни ўқиб берди:
— Менинг сенга тилагим шу! — деди. — Ол!
Форсий тилни ҳам яхши биладиган Акбар ўрнидан туриб, отасининг шеърини таъзим билан олди-да, кўзларига сурди:
— Мен буни жон ўрнида асрагаймен!
Ўша куни кечқурун Акбар ўзининг дасторпечига буюриб, отаси инъом этган тўрт сатрни шоҳи туморчага тикдирди-да, кийимлари ичидан бўйнига билинтирмай тақиб олди.
Мана, ҳозир у отасининг ёнида Деҳлининг энг баланд жойига қурилган шийпон устида турганда ўша туморчанинг шоҳиси иссиқда терлаган баданига алланечук салқин тегаётганини сезди-да, ўзича бир суюниб қўйди.
— Шукурки, кўзим тириклигида сени Деҳлига олиб келдим, — деди Ҳумоюн. — Бу шаҳри азимни мен кўпдан берли пойтахт қилиш ниятида эдим. Лекин мени бу ниятга етказадиган йўл ер тагидан ўтганини билмас эканмен.
— Қандоқ... ер тагидан? — тушунмай сўради Акбар.
Ҳумоюн унга Қазвинда Элбрус тоғи ҳақида эшитган ривоятини айтиб берди.
— Ер тагига тушиб кетган ўша тоғ менинг елкамдан босиб тушгандек бўлди. ўн беш йил давомида шу тоғни Синд-у, Қандаҳор-у, Қазвин-у Кобул орқали кўтариб ўтишга мажбур бўлдим, унинг оғирлигидан эзилиб азоб тортдим. Ниҳоят, бугун шу тоғ — отам тузиб кетган ўша улкан давлат — яна ер юзасига қайтиб чиқди. Мен қуришга улгурмаган обидаларни энди сенинг қурмоғинг учун имкон бор. Ахир ота қисматига ўғил шерик! Отамнинг умри менда давом этган бўлса, менинг умрим сенда давом этгай. Биз худди юз йиллаб яшайдиган чинорнинг алоҳида шохлари-ю илдизларидай яхлит бир оиламиз.
Ҳумоюн ўғлига бугун биринчи марта дилини ёриб, кўнлининг тубини очиб кўрсатар, Акбарнинг камоли жиддият билан тинглаётганидан ҳамма гапни кўнглига тугаётгани билиниб турарди.
— Чинорнинг дастлабки эллик-олтмиш йилдаги ўсиши бир авлод умрига қиёс этгуликдир, — деб давом этди Ҳумоюн. — Кейинги эллик-олтмиш йиллик ўсиши иккинчи авлод ҳисобига бўлгай. Бу орада чинор аввалгидан икки баробар баланд кўтарилгай. Учинчи авлоднинг умри бу чинорни энг баланд юксакликка кўтариб, улуғ дарахтга айлантиргай. Лекин унинг шу улуғлигида ниҳол пайтида отган илдизлари-ю ўрта яшарлигида ёйган шохларининг ҳиссаси бўлгайми, йўқми?
—Бўлгай! — деди Акбар.
— Сен келажакда энг баланд пояларга кўтарилганингда менинг шу сўзларимни бир эслаб қўйгин.
— Барча сўзларингиз менинг қалбимга тошга битилган ҳарфлардай нақшланмоқда, ҳазрат отажон. Фақат сиз... шундай улкан ғалабадан сўнг... нечун кўнглингиз ўксиган каби сўзламоқдасиз?
151

— Армоним кўп, ўғлим, ёшликда тузган улкан режаларим амалга ошмади. Энди ҳаммасини қайтадан бошлашга умрим етмаслигини сезиб турибмен. Одамзод жамияти ҳали бениҳоя нокомил. Алоҳида комил сиймолар бор, аммо бутун жамият — атофимизни ўраб турган табиатга нисбатан ғоят хом, бетартиб. Ер-у кўкдаги тартиб-у мувозанат мени доим ҳайратга солур. Офтоб вақтида чиқгай. Ой аниқ соат-у дақиқасида тўлгай. Юлдузлар зўр бир тартиб билан айлангай. Баҳор кетидан албатта ёз келгай. Хаёлпараст эканменми, ер-у кўкдаги мана шу тартиб-у мувозанатни жамиятга тадбиқ этмоқчи бўлибмен. Йилнинг ўн икки ойи, мучалнинг ўн икки йили асосида сарой аҳлини ўн икки тоифага бўлиб, ҳар бирига алоҳида мавқе белгилабмен. Аммо мен табиатда йўқ жаҳолат-у хурофот, риёкорлиг-у амалпарастлик, ғаламислиг-у хоинлик жамиятда бижғиб ётганини унутган эканмен. Тўғри, табиатда йўқ илм-у санъат, маърифат-у заковат фозил одамларда бор. Лекин бизнинг жамиятимизда улар ҳали жуда оз. Шунинг учун менинг бу йўлдаги ҳаракатларим шамолни тутиб тартибга, солмоқчи бўлган хаёлпарастнинг ишидек бекор кетди.
Ота бола суҳбатга берилиб қоронғи туша бошлаганини сезмаган эканлар. Шийпоннинг яқинидаги масжиддан шом намозининг азони эшитилди. Шийпонда чироқлар ёқилди. Ҳумоюн Акбар билан пастки қаватга тушиб таҳорат олишди, сўнг масжидга бирга боришди. Шайхулислом Ансорий олдинда имомлик қилди. Ҳумоюн ўғли билан ёнма-ён туриб намоз ўқир экан, Акбар саждага бош қўйганда Қуръон оятла-рини ўсмирларга хос масъум бир нафас билан пичирлаб айтганидан завқи келди. Ўғли улғайиб отаси қаторида масжидда намоз ўқийдиган кунлар келганидан қалби яйраб, «алҳамдулилло!» деб шукрона айтди.
Намоздан руҳи енгил тортиб чиққан Ҳумоюн Акбарни ўзининг хонайи хосига бошлаб борди. Ҳозирги дамлар унга алланечук ғанимат туюлар, ху-додан тилаб олган ўғлини унутилмас бир инъом билан қувонтиргиси келарди.
Хонайи хоснинг тўрида устига силлиқ чарм қопланган, таги мустаҳкам пўлатдан ясалган оғир сандиқ турган эди. Ҳумоюн чўнтагидан махсус калит олиб сандиқни очди-да, унинг тегида ипак матога ўраб, авайлаб сақланадиган олтин сопли қилични олди. Уни қинидан секин чиқарар экан, овозини пасайтириб деди:
— Бу Соҳибқирон Амир Темурнинг қиличидир.
Акбарнинг кўзлари ҳаяжон ичида ялтираб сеҳрли қиличга тикилди. Ҳумоюн қиличнинг сопидан пастрогига қуйма ҳарфлар билан қадама қилинган «рости русти» деган сўзларни ўғлига кўрсатди:
— Бу сўзлар адолат рамзидир. Соҳибқирон бобомиз васият қилганларки, давлат ишининг ўндан тўққиз қисми ақл-у заковат, тадбир-у маслаҳат, муроса-ю мадора билан саранжом бўлур. Фақат ўндан бир қисм ишни қилич билан ҳал этмоқ адолатдандир. Сен ана шуни ҳеч қачон унутмагин. Байрамхон билан сени яқинда Панжобга жўнатмоқчимен. У ёқларда Шерхон авлодлари яна тажовуз қилишлари мумкин. Энг хатарли дамларда, адолат учун жангга чиққанингда мана шу қилични ишга сол. Бошқа вақтда буни асраб-авайлаб авлодларингга етказгин, токи улар ҳам ушбу табаррук қилич ҳимоясида бўлсинлар.
Акбар ўнг тиззасини ерга қўйиб, таъзим билан қилични отасининг қўлидан икки қўллаб олди- да, унинг муқаддас ёзув битилган жойини ихлос билан ўпди. Шу пайт бирдан ўпкаси тўлиб, кўзига ёш келди. Ёшли кўзларини отасига тикиб, овози титраб деди:
— Ҳазрат отажон, инонинг! Мен сизга ҳам, бобокалониомизнинг васиятларига ҳам то ўлгунимча содиқ қолурмен!
____________
* П у р а н — кўҳна, деган маънони бидиради. Саккиз аср бурун қурилган бу қалъа ҳали ҳам бор. * Таржимаси: Худоё, ўзин бу шоҳ гавҳаримни
Ёмон кўзлардан асра, таги ёмонлардан узоқ тут. Уни билим дарёсининг сувига қондир.
Ақлу меҳр офтоби билан сайқал бериб чиниқтир.
152

***
Куни бўйи давлат ишлари билан банд бўладиган Ҳумоюн Деҳлининг иссиқ ва дим оқшомларида Пуран Қалъанинг шабада тегадиган баланд жойидаги ўша усти очиқ шийпонга чиқиб дам оларди. Бу жой унга ёқиб қолгани учун кутубхонасини шийпоннинг пастки қаватига кўчириб келди.
Унинг фармонини сўзсиз адо этаётган амирлар Агра ва Ажмир шаҳарларини жангсиз ишғол қилдилар. Бу ишни қон тўкмай уддалаган Искандархон Ўзбек агра ҳокими қилиб тайинланди. Ражастхон вилоятини урушсиз эгаллаган Турдибек Туркистоний Биканирдан Синд томонларга ўтиб кетаётган бир турк лашкарбошисини юзга яқин одами билан асир қилиб, Деҳлига подшоҳ ихтиёрига олиб келди. Ҳумоюн бу хабарни Турдибекдан эшитиб ҳайрон бўлди:
— Туркия лашкарбошиси Синд томонларда?.. Бу не жумбоқ?
— Амирал баҳр эмиш. Кемаларини денгизда фарангилар ҳалок этибдир. Энди қуруғлик йўл билан ватанларига қайтмоқ фикрида экан. Туркия подшоси Сулаймон Қонуний берган ваколат билан келган эмиш. Сизнинг қобулинизга кириш истагини билдирди. Қайта-қайта илтимос қилди.
— Ваколатини тасдиқ этадиган бирон далили борми?
— Подшоси берган ҳужжати бор. Номи Сейди Али Раис. ўнг бешта турк ҳарбий кемасига амирал баҳр қилиб тайин этилгани ҳақида Сулаймон Қонунийнинг муҳри босилган фармонни менга кўрсатди.
— Ундоқ бўлса, эртага нонуштадан сўнг девони хосга қабулга бошлаб келинг.
Сейди Али Раис қирқ ёшларга борган, калта сарғиш соқоли мовий кўзларига мос тушган йирик гавдали одам эди. Бошига тушган фалокатларни Ҳумоюнга сўзлаб бераётганда куюнганидан лаблари қуруқшаб, тили оғзида қийинчилик билан айланарди:
— Бизга сиздек қудратли ҳомий герак иди! Гужарат подшоси Султон Аҳмад заифлик қилди!.. маълум бўлишича, Гужарат подшоси Турк султонига элчи юбориб, Ҳиндистоннинг Гоа ва Даман оролларини босиб олган Португалларни қувиб юориш учун ҳарбий ёрдам сўраган, бунинг эвазига содиқ иттифоқдош бўлиш ҳақида катта ваъдалар берган эди. Турк подшоси бу ваъдаларга ишониб, ўн бешта ҳарбий кемасини Сейди Али Раис бошчилигида Қизил денгиз орқали Ҳиндистоннинг ғарбий қирғоғига жўнатади. Аммо турк кемалари Форс кўрфазига кирганда Португалларнинг 32 та энг яхши қуролланган ҳарбий кемалари уларни қуршовга олади. Кучлар тенг эмас эди. Шундай бўлса ҳам турк денгизчилари дадил жангга киришади. Катта талофатлар бериб, қуршовни ёриб чиққанларида саккизта кемалари омон қолади. Сейди Али Раис уларни Ҳиндистон томонга бошлаб кетади. Лекин Сурат бандарига бир кунлик йўл қолганда қаттиқ довул кўтарилади, осмондан сел қуяди, атроф яхши кўринмайди, йўлдан адашиб, яна португал кемаларига яқин бориб қолишади. Иккинчи марта даҳшатли жанг бўлади. Сейди Али Раис бу гал яна тўртта кемасини бой беради. Қолган тўрт кемаси ва юзтача одами билан Сурат бандарига етиб келади. Бу ерда Гужарат подшоси уларни ўз ҳимоясига олади.
— Энди денгиз орқали ватанларингга қайтолмайсизлар, кемаларингизни биз қўриқлаб турамиз, қуруқлик орқали бориб, янги бир кема карвони билан қайтиб келинглар, — дейди Султон Аҳмад. Сейди Али Синд ва Панжоб орқали Туронга, ундан Кавказ орқали Туркияга қайтмоқчи бўлиб кетаётганда Турдибекнинг одамлари уларни қўлга олади.
— Афандим, — деди Ҳумоюн. — Сиз Гужарат вилоятини Туркияга тобе қилиш мақсадида ҳарбий кемалар билан қўшин тортиб келмишсиз?
— Ҳазрати олийлари, Гужарат илгари сизнинг мулкингиз бўлганидан хабаримиз бор. Ахир биз ҳаммамиз битта турк отанинг фарзандларимиз-ку! Гужарат фарангиларга тобе бўлгунча, сиз-у бизга мулк бўлса афзал эмасми?
153

— Битта отанинг фарзандлари маслаҳатлашиб иш қилсалар яхши бўлмасмиди? Узоқ Истамбулда туриб Ҳинд уммони бўйидаги Гужаратга эгалик қилиш мумкин эмаслигини сизнинг бошингизга тушган савдолар кўрсатиб турибдир. Ундан кўра сиз аввал бизнинг ҳузуримизга келинг эди. Гужаратни Фарангилар панжасидан чиқариб олиш бизнинг ҳам ниятимиздир. Агар биргалашиб ҳаракат қилсак сиз шунча кемаларингизни бой бериб, бу қадар абгор бўлмас эдингиз.
— Ҳазратим, мен сафарга отланганимда сиз ҳали Кобулда эдингиз. Ҳиндистон тахти бу йил сизга қайтадан муяссар бўлгани бизни беҳад қувонтирди. Менга рухсат беринг, тезроқ Истанбулга қайтай, сизнинг ғалабангизга оид хушхабарни Султон Сулаймон Қонуний Ҳазратларига етказай. Икки орада иттифоқ тузайлик, Гужарат соҳилларидан фарангиларни биргалашиб қувайлик!
— Мана бу ниятингиз яхши, жаноб Раис! Аммо ҳозир узоқ сафарга чиқадиган пайт эмас. Шерхон авлодлари билан уруш авжида. Йўллар хатарли. Мен сизга кўнглингиз тилаган вазифани берай. Бирор йил бизда хизмат қилинг.
— Ташаккур, ҳазратим, аммо фақир ҳамон турк султонининг хизматидамен. Тезроқ қайтишим зарур.
— Сиз амирал баҳр сифатида фалакиёт илмини, юлдузлар харитасини яхши билсангиз керак? — Менинг ота-боболарим ҳам амирал баҳр бўлганлар. Юлдузлар харитасини болалигимдан билурмен.
— Ундай бўлса биз учун «Доирайи Муаддилунга»* оид рисола билан юлдузлар харитасидан бир нусха тайёрлаб бераолурмисиз?
— Бош устина, ҳазати олийлари!
Юлдузлар харитаси ва унга оид рисола тайёр бўлгандан сўнг Ҳумоюн Сейди Алини кутубхонаси жойлашган ўша тош иморатнинг учинчи ошиёнида қабул қилди. Подшонинг ёнида зар ёқалик енгил ҳаворанг тўн кийган чиройли йигитча ҳам бор эди. Сейди Али унинг шаҳзода Акбар эканини фаҳмлаб ота-боланинг ҳар бирига алоҳида таъзим қилди. Сейди Али Раис рисолага қўшиб туркча ёзган бир шеърини ҳам Ҳумоюнга тақдим этди. Ҳумоюн рисола учун миннатдорчилик билдирди. Сўнг Сейд Алининг шеърини Акбар ҳам эшитсин учун овоз чиқариб ўқиди:
Ғофил ўлма, тушдигинг ер — мулки Ҳиндистондир.* Ҳақ будур — дунёда жаннат мулкати Усмондир. Душ оёғина* Ҳумоюн подшоҳинг, рухсат ол.
Доимо душганлара онинг иши эҳсондир.*
— Тушундингизми амирзода? — деб Ҳумоюн ўғлидан сўради. Акбар тасдиқ маъносида бош ирғагач, давом этди: — Жаноб Раис, «оёғина душмоқ» шарт эмас, бусиз ҳам биз эҳсона тайёр- миз. Фақат битта савол бор, «Ҳақ будурки, дунёнинг жаннати — Туркиядир» дебсиз. Қани бунинг далилини ҳақ макони бўлмиш осмон-у юлдузлар орқали кўрсата олурмисиз?
— Ҳазрати олийлари, осмондаги юлдузлар яратганнинг ихтиёридадур. Улар орқали Туркиянинг жаннатлигини исбот этишга банда ожизмен. Фақат арзим шуки, Қуръони Каримда айтилганидек, ватанни севмоқ имондандур. Агар сиз «Дунёнинг жаннати Туркистондир, ёки Ҳиндистондир» десангиз, фақир буни ҳам ҳақ деб билурмен. Чунки ота юртингиз Туркистон билан ҳозирги мулкингиз Ҳиндистон сиз учвн ватандир. Ватанни севган одам уни жаннат деб эъзозлаши эса табиийдир.
— Бироқ рум турклари ҳам Туркистонни «ота юртим» дерлар-ку. Нечун сиз фақат мулки Усмонни афзал кўрурсиз.
— Эҳтимол бу бизга ота-боболардан ўтган одатдир. Агар сизнинг бобокалонингиз Амир Темур Туркистонни афзал кўрмаганда Анқарага қўшин тортиб бориб, Йилдирим Боязид билан урушмаган бўлур эди.
154

— Бу урушда қарс икки қўлдан чиқмишдир, жаноб Раис. Йилдирим Боязид ҳам ўз давлатини улуғлаб, Амир Темурни камситувчи мактублар битмишдир.
— Бу икки буюк турк подшосини бир-бирига гиж-гижлаб уруштирганлар — фарангистон жосусларидир. Эҳтимол бобокалонингизни камситувчи мактубларни Йилдирим Боязид номидан ўшал жосуслар ёзгандирлар? Чунки фарангилар Йилдирим Боязиддан мағлуб бўлиб, нажот излаб юрганларида Амир Темур уларнинг нажоткори бўлди. Йилдирим Боязид енгилгандан сўнг фарангилар қаддини тиклаб, мана энди Ҳиндистонга тажовуз қилмоқдалар.
Ҳумоюн уфққа бош қўяётган янги ойга ўйчан тикилиб:
— Бу гапингизда жон бор жаноб Раис, — деди ва ўғлига бир кўз ташлаб «қулоқ сол» дегандек ишора қилди: — Менинг раҳматли отам ҳам Амир Темур билан Йилдирим Боязиднинг урушини англашилмовчилик оқибати деб ҳисоблар эдилар. Энди биз, кейинги авлод тождорлари, бундай ишни такрорламасликка интилмоқдамиз. Шул сабабдан раҳматлик Бобуршоҳ Эрон билан ҳам, Турон билан элчилар алмашинди, борди-келдини яхши йўлга қўйди. туркиядан Аграга муҳандис-у меъморларни таклиф этди. Афсуски, турк подшолари билан яқин алоқа ўрната олганимиз йўқ. Ҳолбуки, қўшинимиз сафида Мустафо Руми каби баҳодир тўпчи-ю тўфангандоз* турк йигитлари бор. Улар Панипат жангида ҳам, Секри жангида ҳам жасоратлар кўрсатиб, мукофотлар олмишлар. Биз Турк дастури билан аробалар ясатганмиз. Зарбзанларимиз бу аробалардан ёғийларга зўр тошлар отиб, ҳатто филларни йиқитурлар. Сейди Алининг кўзига бирдан ёш келди, овози титраб деди:
— Турк йигитларининг ботирлиги ҳақидаги сўзларингиздан таъсирланиб, ифтихорим зўридан йиғлаб юборгудай бўлмоқдамен. Бағри кенг улуғ подшоҳ эканлигингизни ватанимга бориб сўзлаб бериш менга насиб қилсин. Сулаймон Қонуний ҳам сиз каби доно султондир. Ишонаменки, яқин келажакда сизга Туркиядан элчилар келгай. Сурат бандарида бир неча кемаларим қолди. Уларнинг бирига Сулаймоний деб аталадиган энг улкан замбаракни яшириб келмишмен. Замбаракни сизга подшоҳимиз номидан инъом этурмен. Токи денгизларда ҳам турк дастури билан жанг қилиб, фарангиларни Ҳинд уммонидан қувиб юбориш сизга муяссар бўлсин!
— Омин, айтганингиз келсин! — деб Ҳумоюн юзига фотиҳа тортганда Акбар ҳам қўлларини юзига сурди.
Орадан икки кун ўтгач Сейди Али Раисга бош оёқ саруполар, от ва сафар анжомлари инъом этилди ва Туркияга қайтишга рухсат берилди.
_____________
***
Акбарни Байрамхон билан Панжобга жўнатишдан бир кун олдин Ҳумоюн ўғлини яна хонайи хосга чақиртирди. Акбар кетса Ҳумоюн уни негадир қайта кўролмайдигандек маъюс бўларди. Подшоҳ отасининг «Вақойиъ» китобини энг яхши хаттотларга бериб, Акбар учун тилла суви билан безатилган махсус нусха кўчиртирган эди. Ҳумоюн кутубхонасининг китобдори Хўжа Абдусамад касбдоши Мирсаид Али билан бирга «Бобурнома» воқеалари бўйича илк расмлар ҳам чизишган эди. Ёши улуғ Хўжа Абдусамад олдинда, ўттиз ёшли хушбичим Мирсаид Али орқада, зинапоядан чиқиб келдилар. Хўжа Абдусамад «Бобурнома»нинг Акбар учун кўчиртирилган янги нусхасини икки қўлида авайлаб тутганича таъзим қилиб кирди. Ҳумоюн Акбарга юзланиб деди:
155

— Ҳазрат отам, «бу китобни авлодларинг ҳам ўқисин», деган эдилар. Мен шу васиятни бажо келтирадиган кунларга етишганимдан шодмен. Афсуски, сени андижон-у Самарқандларга олиб боролмадим. Энди отамнинг бу китоби сени хаёл қанотида Мовароуннаҳрга олиб борсин! Акбар, сен ҳам мен каби, ҳамиша шу китобдан руҳий мадад олиб яшагин!
Акбар қўлини кўксига қўйиб:
— Умрим охиригача ўгитингизга содиқ қолгумдир, ҳазрат отажон! — деди.
— Отамдан менга ўтган бир эътиқодни сенга айтмоқчимен. «Хаёлпараст» дейишларидан қўрқмай, энг улуғ мақсадларни кўзлашга ўрган. Аммо ҳеч бир улуғ мақсад — улуғ истеъдодларсиз, даврнинг энг комил сиймоларисиз амалга ошмагай. Шунинг учун атрофингга энг яхши одамларни, энг зўр истеъдодларни иложи борича кўпроқ тўплагин. Дунёнгинг ҳеч бир бойлиги, ҳеч қайси гавҳар-у жавоҳири сенга ўзинг тўплаб парвариш қилган улуғ истеъдодларчалик қувонч-у шуҳрат келтира олмагай. истеъдодли одамларда инсоний нуқсонлар, ноз-у фироқлар бўлса, буни кечирмоқ керак. Сен уларни авайлаб камолга етказсанг, ўзингнинг олий камолотинг ана шу бўлғай. Сен қанча кўп одамга яхшилик қилсанг, бу яхшилик бошқа кутилмаган жойлардан ўшанчалик кўпайиб қайтгай. Дунёда яхши бўлиш-у яхшилик қилишдан афзалроқ бахт йўқ, шуни ҳеч қачон унутма, ўғлим!
Ҳумоюн шу сўзлар билан ўғлига отасининг китобини тақдим этди. Акбар китобдан бениҳоя мамнун бўлса ҳам, бироқ отаси худди бошқа кўришолмасликларини олдиндан сезганга ўхшаб гапиргани анчагача уни ҳайратга солиб юрди.
Ҳумоюннинг ўзи ҳам Акбарни жўнатгандан сўнг: «Мен нечун ўсмир ўғлимга бундай гапларни айтдим?» деб, ич-ичидан таажжубланиб қўйди. Ахир унинг ишлари энди ўнгланди. Қиш ўтиб, довонлар очилса, Ҳамида бегим Кобулдан келади, икковлари ҳали Акбарни уйлантиришлари, невара кўришлари керак!
Бўш вақти бўлса у одатдагидай кутубхонага келарди. Тик ва тор зинапоядан кўтарилиб тушиш унга хийла ноқулай туюлар, лекин вақт ўтиши билан бунга одатланиб борар эди. Зинапояларнинг нега қудуққа ўхшатиб тор ва тик қилиб қурилганидан ўзича бир маъно ҳам топгандай бўлди. Зинапояга фақат битта одам сиғиши подшони қўриқлаш учун қулай эди. Бу ерда битта соқчи турса бас, юзта одам ҳужум қилиб келса ҳам зинапоядан ёпирилиб ўтолмайди. Битта-битта ўтиб кўтарилганини эса юқорида турган одам даф қилиши осон. Бинога кирадиган бошқа ҳеч қандай йўл йўқ. Кирди-чиқди камлиги Ҳумоюннинг кутубхонада тинчгина мутолаа қилиши учун ҳам қулай эди.
Мана шу тарзда у Шерхон қурдириб кетган зинапоянинг торлиги, тиклиги ва бошқа ноқулайликларига кўникди. Деҳлининг қуруқ ва салқин қиш кечаларида осмонни тўлдириб чарақлаб чиқадиган юлдузларни тепадаги шийпондан томоша қиладиган ҳам бўлди.
Кобулда қирчиллама қиш бўладиган далв ойида ҳам Деҳлида ҳаво баҳор пайтидагидай майин, атроф кўм-кўк эди. Ҳаждан қайтган мунажжим мавлоно Розиулло Ҳумоюнга саҳар пайтида Суҳайл юлдузини кўрсатмоқчи бўлди.
— Суҳайл юлдузини бир кўрган одам бу дунё-ю у дунёда барча муродларига етгай, — деди мавлоно Розиулло.
Бу сўзларнинг одатдаги муболаға эканини Ҳумоюн биларди, лекин у Суҳайл юлдузини кўришга кўпдан иштиёқманд эди. Отаси бу юлдузни умрида бир марта Ҳиндикуш тоғининг баланд бир жойида туриб тонг саҳарда кўрганини «Бобурнома»да ёзиб кетган эди. «Толеим отамникичалик бўлса умримдан зинҳор шикоят қилмагаймен» деган эътиқодни кўнглига туккан Ҳумоюн Суҳайл юлдузини албатта бир кўрмоқчи бўлди.
У ҳам Бобурга ўхшаб уйқусизликдан қийналар, баъзан афюн қўшилган маъжун еб ухлар эди. Бугун кечаси ҳам маъжун еб тўрт соатча қаттиқ ухлади. Асли у кам уйқу одамлардан эди, тўрт соат ухласа бир кунга кифоя қиларди. Шунинг учун доим эрта турарди. Бугун ҳам шундай пайтда туриб бет-қўлини ювди.
Мавлоно Розиулло яна бир мунажжим билан уни кутубхона олдида кутиб туришган экан.
156

Ҳумоюн уларни эргаштириб, ўша тор ва тик зинапоя олдига келди. Соқчилар уларга йўл бердилар. Зинапоя қоронғи бўлгани учун чароғбон олдинга ўтди. Шу орада мавлоно Розиулло билан келган мунажжим:
— Ҳазратим, — деб Ҳумоюнга мурожаат қилди.— Фақир Маккатуллони тафов қилгандан сўнг Дамашққа борган эдим. Ўша ерда инингиз мирзо Комронни кўрдим.
Ҳумоюн бу хабардан суюниб:
— Эсон-омон эканми? — деди. — Нечун ҳанузгача қайтмабдир?
— Дамашқда ҳовли-жой сотиб олибдилар. Танмаҳрамлари Чучук бегим ёнларида. яна бир қанча вақт ўша жойда истиқомат қилсалар керак. Сизга салом йўлладилар.
— Саломат бўлсин, — деди Ҳумоюн зинапояга қадам қўяркан. Инисининг тирик экани ҳақидаги хабардан енгил тортиб, учинчи қаватдаги шийпонга одатдагидан осонроқ кўтарилди.
Бугун осмон ниҳоятда тиниқ, юлдузлар одатдагидан ҳам кўп. Осмоннинг шарқи энди оқараётган пайтда унинг жануб томонида, уфққа яқин бир жойда сариқ аралаш ақиқдай пуштиранг юлдуз кўринди.
— Суҳайл* ана шу! — деди мавлоно Розиулло ҳаяжон билан.
Ҳумоюн уни устурлоб орқали кузатар экан, умри давомида кўрган юлдузларининг энг гўзали шу эканини сезди.
Шу пайт пастдаги масжиднинг имоми мезанага кўтарила бошлади. Мавлоно Розиулло:
— Ҳазратим, бомдод намозига бормоқ керак, — деб қолди.
Тонг энди ёришган. Суҳайл унинг нурига сингиб кетаётгандек кўринмай қолди.
Ҳумоюн намозга бориш учун зинапояга томон йўналди. Шу пайт тонг қоронғиси ичида ётган қудуқсимон зинапоянинг оғзи Ҳумоюннинг кўзига худди ўн олти жуфт ҳўкиз судраб юрадиган энг катта замбаракнинг оғзидай қорайиб кўринди. Бу замбаракнинг ичидан ҳозир ўқ отилиб чиқадигандек туюлди. Шерхонни ҳалок қилган замбарак ўқи Ҳумоюннинг хаёлида гавдаланиб, уни шундай сескантирдики, боши музлаб кетди. «Бемаъни рўё! — деб ичида ўзини койиди. — Менга не бўлди? Кечаси еган маъжунимда афюн кўпроқ эканми?»
У чароғбонга қараб:
— Олдинга ўтинг, — деди.
Зинапояга чироқ нури тушгач, одатдаги тош пиллапоялар кўринди-ю, рўё йўқолди. Уч-тўрт қадам олдинда чароғбон, ўртада Ҳумоюн, ундан уч-тўрт қадам нарида мунажжимлар зиналарни бир-бир босиб пастга туша бошладилар. Бояги сесканиш ўтиб кетган бўлса ҳам, Ҳумоюннинг тиззаларида озгина титроғи қолган, оёқлари аввалгидан мадорсизроқ туюлар эди. Шу пайт масжид томондан азон товуши эшитилди. Ҳумоюн намозга кеч қолмаслик учун қадамини тезлатди.
Зинапоя пармага ўхшаб ўнгга бурилган жойда уч-тўртта зинанинг ўнг томони жуда тор, оёқ сиғмас эди. Ҳумоюн авваллари ўтганда зинанинг чап томонидаги кенроқ қисмига оёқ қўйиб ўтарди. Ҳозир шошилинчда шу эсидан чиқди-ю, зинанинг энг тор ва сирғанчиқ ўнг томонига устма-уст икки марта қадам қўйди. ҳар икки оёғи ҳам зинадан сирпаниб кетиб, мувозанатини йўқотди, атрофига қўлларини ёйди, аммо ушлаб қоладиган ҳеч нарса йўқ. Олдиндаги чароғбон ҳам, орқадаги мунажжим ҳам ёрдамга етиб улгуролмади. Мункиб кетган Ҳумоюн пешонаси билан зинапоянинг тош деворига қарсиллаб урилди. Кўзларидан яшил, қизил учқунлар сачради, Кобулда қолган Ҳамида бону, Панжобда юрган Акбар, Дамашқдаги Комрон, ҳатто узоқ Сирдарё бўйида, Ахси жаридан йиқилиб ҳалок бўлган бобоси Умаршайх мирзо хаёлидан чақмоқдай тез, камалакдай рангин бўлиб ўтди-ю, бирдан йўқолди. Ҳумоюн ҳушидан кетиб, гавдасининг бутун оғири билан зинапояга ағанаб тушди. Шунда боши тош зиналарга яна уч- тўрт марта қаттиқ урилиб, жароҳати баттар оғирлашди. Уч кун хушига келолмай ётиб, жон берди.
______________
157

* С у ҳ а й л — ҳозирги илмий тилда Канопус юлдузи.
Иккинчи қисм: АКБАР