АСОСИЙ ҚИСМ. ТАШЛАНДИҚ
Рик ўрнидан туриб кетди. У шундай титрардики, оппоқ деворга суянишга мажбур бўдди.
— Эсимга тушди! — бақириб юборди у.
Овқат чайнаётган жағлар шовқини тинди. Ҳамманинг бир хилда ялтиратиб қиртишланган юзи деворларнинг хира ёғдусидан оппоқ бўлиб кўринарди. Уларнинг кўзларида ҳеч қандай қизиқиш


13

ифодаси йўқ, фақат ногаҳоний ҳайқириқдан туғилган оддий бир эътибор зоҳир эди.
Рик яна қичқирди:
—Хизмат жойим эсимга тушди! Мен ишлар эдим!
Кимдир унга пўписа қилди:
—Жим бўл!
Яна кимдир қўшиб қўйди: — Ўтир жойингга!
Юзлар яна овқат томон ўгирилдилар. Чайнаш жараёни давом эттирила бошлади. Рик атрофдагиларга маъносиз қараб турарди. "Ҳе, телба Рик!" деган хитоб эшитилди. Кимнингнидир кўрсаткич бармоғини чеккасига тираб айлантирганига кўзи тушди. Аммо бу хатти-ҳаракатларларнинг ҳеч бири унинг учун бирон маъно англатмасди.
У аста жойига ўтирди. Қўлига бир ёни пичоқдек ўткир, учи паншахага ўхшаш тишли қошиқни олди — бу билан амаллаб овқатни ичиш, кесиш ва санчиш мумкин эди. Пахта плантациясида ишловчи қуллар учун шунинг ўзи кифоя. У қошиқни айлантириб, бандига назар ташлади. Ундан бўлак ҳамманинг қошиғида рақам билан исмлар ҳам битилганди. Уникида эса Рик деган лақабгина бор. Плантациялардагина қўлланиладиган алоҳида тилда, бу тахминан жинни ёки телба деган маънони англатарди.
У, балки, энди кўп нарсаларни эслай бошлар?! Рик фабрикада пайдо бўлгандан буён илк марта аввалги ҳаётига тааллуқли ниманидир эслади. Бир ўйлаб кўринг-а! ...
Кечқурун фабрикадан қайтаётганда унга Валона Марч етиб олди.
—Нонушта маҳалида қандайдир нохуш воқеа рўй берганмиш?
—Ҳеч нарса бўлгани йўқ, Лона, — тўнғиллаб қўйди Рик.
Қиз яна қайта сўради:
—Сенинг ёдингга нимадир тушганмиш. Шу тўғрими, Рик?


14

Валона ҳам уни Рик деб атарди. У бўлса зўр бериб ўз исмини эслашга тиришарди. Бир куни Валона титилиб кетган адреслар китобини топиб келди-да, ундаги барча исмларни бирма-бир ўқиб чиқди. Аммо китобдаги исмларнинг ҳеч қайсиси унга таниш туюлмади.
Рик қизнинг юзига тикилганча деди:
—Мен фабрикадан кетишим керак.
Валонанинг қовоғи солинди:
—Билмадим, қўлингдан келармикан. Бу яхши эмас, ҳар қалай.
—Мен ўз ҳақимда кўпроқ ўйлашим, эслашим керак.
Валона қуриб қолган лабларини намлаб олди.
—Билмадим, бунинг ҳожати бормикан.
Рик тескари ўгирилди. Ҳа, бу қиз уни фабрикага жойлади, ҳаётини сақлаб қолди. Лекин, ҳар ҳолда у кўп нарсани ёдга тушириши лозим.
— Яна бошинг оғрияптими?
—Йўқ. Ҳақиқатдан боя ниманидир эсладим. Илгари қандай иш билан шуғулланганим ёдимга тушди... Юр, Лона, майдонга борамиз.
—Кеч кириб қолди.
—Илтимос! Қишлоқ ташқарисига чиқсак бўлди.
...Ярим соатлардан сўнг улар текис йўлдан қум сепилган илонизи йўлга бурилишди. Жим кетиш оғирлик қилар, Валона хавотирга тушарди,
Агар Рик уни ташлаб кетса нима бўлади? У ҳали ҳам ёш болага ўхшайди. Аммо, у эс-ҳушидан маҳрум қилинишидан аввал ўқимишли, катта одам бўлган.
Ўз пайтида, у Рикнинг биринчи сўзлариданоқ чўчиб


15

тушганди. Бош оғриғи ҳақидаги турли-туман узундан узоқ шикоятлар, кутилмаганда жуда ғалати туюлган эди. Валона, ўшандаёқ, унинг ўз ҳаётини эслаб қолиши ва бир кун келиб ташлаб кетиши мумкинлигидан чўчирди. У бор-йўғи Катта Лона лақабли Валона Марч эди. Унинг оёқлари қўпол, қўллари меҳнатдан дағаллашган йириккина қиз эди. Бундай қизларга эр топилиши жуда қийин. У йигитларга фақат ҳасрат билангина қарарди. Йигитларга қараб жилмайиш ёки кўз қисиш унга асло ярашмасди. Бошқа аёллар бирин-кетин фарзанд кўришар, Валона эса улар олдига бориб, кўзлари юмуқ, жажжигина оғизчали, сочсиз ва қип-қизил гўштдек чақалоқларга назар ташлаш билан кифояланарди.
Лекин, мана унинг ҳаётида ҳам ўзига хос чақалоқ — Рик пайдо бўлди. Унинг атрофида парвона бўлиш, овқатлантириш, тоза ҳавога олиб чиқиш, ухлатиш, бош оғриғи қийнаганда эса овутиш керак эди.
Унинг муштидан ҳатто эркак кишилар ҳам қўрқишарди. Рикни фабрикага ишга олиб келган куни, уят гап айтгани учун устанинг боплаб таъзирини берганди.
Шунинг учун, Рикнинг олдинги ҳаётини эслашини истамасди. Акс ҳолда, у Рикка нима ҳам таклиф қила олади. Бироқ унинг доимо ёрдамга муҳтож ва ақли ожиз бўлиб юришини тилаш худбинлик эмасми?! Қиз шу пайтгача ҳеч кимга шу қадар керак бўлмаган ва ёлғизликка асло тоби-тоқати йўқ эди.
Қиз сўради:
— Эслаётганларингнинг тўғрилигига ишончинг комилми, Рик?
— Ҳа, Лона, мен ёдимга тушган нарсаларга ишонаман. Сен буни биласан. Масалан, мени гапиришга ўргатмадинг. Ўзим эсладим. Тўғрими? Энди бўлса, илгари қандай эканлигим ёдимга тушяпти. Менинг “илгариги ҳаётим” бўлиши керак,


16

Лона!
“Бўлиши керак”. Шу сўзлар қизнинг юрагига оғир ботди. Рикнинг “илгариси” бутунлай бошқа дунё эди. Бу нарса аниқ, чунки унинг ёдига тушмаган биргина сўз “кирт” эди. Лонага эса Рикни Флоринада энг муҳим ҳаётий нарсани билдирадиган ушбу сўзга ўргатишга тўғри келди.
— Нималарни эслаяпсан? — сўради қиз.
Рикнинг ҳаяжони тўсатдан босилди. У иккиланарди.
—Буни тушуниш қийин, Лона. Мен фақат, ўз хизматимни ва вазифамни эсладим. Бутунлай бўлмаса ҳам, қисман аниқ биламан.
—Мен Ҳеч Нимани тадқиқ қилганман.
Қиз ўз ҳаётида "тадқиқ қилиш" иборасини эшитмаганди, шундай бўлса-да, савол берди:
—Айт-чи, Рик, бу қандай хизмат? Ҳеч нарсани тадқиқ қилиш мумкинми? Бу иш эмас-ку!
—Мен “ҳеч нарса” деганим йўқ. Ҳеч Нимани тадқиқ қилганман. Катта “Ҳ” ва катта “Н” билан ёзилади.
—Барибир, маъно ўзгармайди-ку?
—Йўқ, албатта. — У чуқур хўрсинди. — Буни тушунтириб беролмасам керак. Эслаганларим фақат шунинг ўзи. Лекин, хизматимнинг муҳим ҳисобланганини ҳис қиляпман. Илгари жиноятчи бўлганлигим ёлғон гап!
***
Бу ҳодиса, у биринчи марта сўзлаганда рўй берганди. У шундай тўсатдан гапириб юбордики, қизнинг эси чиқиб кетди. Қиз ҳатто Резидент билан маслаҳатлашишга ботинолмади. Келгуси дам олиш кунида Лона Рикни шаҳарга, докторга кўрсатгани олиб борди.
Текширувдан сўнг доктор қизнинг олдига чиқди. — Сиз бу одамни қачон учратдингиз?


17

Қиз эҳтиётлик билан, кераксиз тафсилотларсиз, Резидент ва соқчиларнинг номини қўшмай Рик ҳақида сўзлаб берди.
—Демак, сиз у ҳақда ҳеч нарса билмайсиз?
—Илгари у ким бўлганидан асло хабарим йўқ.
—Бу одам руҳият зонди таъсирига дучор қилинган. Бунинг
маъносини биласизми?
Аввалига қиз бош чайқади, сўнг пичирлади:
—Бу нарса ақли ожизларга нисбатан ишлатиладими, доктор?
—Жиноятчиларга ҳам. Ақлни жойига келтириш ёки ўғирлаш ва ўлдиришга бўлган иштиёқни сўндириш учун.
—Аммо Рик ҳеч қачон ўғирлик қилган эмас, — ҳайрон бўлди Лона.
—Аввал у нима ишлар қилиб юрганини сиз қаердан биласиз? Ҳозир буни аниқлаш мушкул. Зонд билан жуда қўпол ва чуқур таъсир кўрсатилган. Онгнинг қайси қисми буткул ишдан чиққани, қайси қисми хиралаштирилгани номаълум. Бу кимса ҳамиша кузатув остида бўлиши лозим.
—Йўқ, йўқ! У мен билан қолади. Доктор, мен ўзим унга қарайман!
Тиббиёт ходимининг қовоғи солинди, аммо янада мулойимроқ сўз қотди:
— Ҳа, айтгандай, сиз ҳақингизда ўйламабман. Балки унинг онгида бирор ёмонлик қолдиқлари бордир. У сизга зиён-заҳмат етказиши ҳам мумкин.
Шу пайт ҳамшира Рикни етаклаб чиқди. У Рикни гўё ёш боладек тинчлантирар, овутарди. Рик қўли билан бошини ушлаганча, атрофга бефарқ нигоҳ ташлади. Кўзи Валонага тушгач, унга қўлларини чўзиб талпинди.
— Лона!
Қизни маҳкам қучоқлаб олди. Рикнинг бошини меҳрибонлик билан елкасига қўйди-да, докторга қаради:
—У ҳеч қачон менга ёмонлик қилмайди.


18

—Барибир, бу ҳақда тегишли жойга маълум қилиш керак. Шу аҳволда назоратдан қандай қочган экан?
—Демак, уни мендан тортиб олишадими, доктор? —Бошқа илож йўқ. Қонунга бўйсуниш шарт.
Улар орқага қайтишар экан, Валонанинг кайфияти бузилган, аламидан Рикни бағрига босарди.
Орадан бир ҳафта ўтгач, гипервидеодан бахтсиз ҳодиса туфайли ҳалок бўлган бир доктор тўғрисида хабар қилдилар. У электр тармоғи билан боғлиқ авария пайтида фалокатга йўлиққанди. Тиббиёт ходимининг исми қизга танишдек туюлди ва кечаси уни ўзининг қоғозларидаги ном билан солиштирди. Исмлар мос келди.
Кейинчалик, Рик анча нарсани тушунадиган бўлиб қолганида, қиз докторнинг гапларини айтиб берди ва тинч юришни истаса, қишлоқдан четга чиқмасликни маслаҳат берди...
***
—Менинг жиноятчи бўлганлигим ёлғон, — қайтарди Рик, — айниқса, агар менинг хизматим муҳимлигини ҳисобга олсак! Кетишим керак. Бошқа илож йўқ. Фабрикани ҳам, қишлоқни ҳам тарк этишим ва ўзим ҳақимда кўпроқ билишга интилишим шарт.
—Рик! Бу хавфли! Сен Ҳеч Нимани тадқиқ қилган бўлсанг ҳам, ўз ҳақингда кўпроқ билишга интилишингнинг нимаси муҳим?
—Нега десанг, яқинда мен яна бир нарсани хотирладим. —Нимани, нимани эсингга туширдинг?
—Айтмайман, —пичирлади Рик.
— Сен буни кимгадир айтишинг лозим. Йўқса, унутиб қўйишинг мумкин.
Рик қизнинг қўлларини ушлади.
—Гапинг тўғри. Сен ҳеч кимга айтиб қўймайсанми, Лона?


19

Ҳар эҳтимолга қарши, ёдингда сақлаб юрасанми?
—Албатта, Рик.
Рик атрофга боқци. Дунё гўзал эди. Валона қачонлардир бу ердан, бир неча миль нарида жойлашган Юқори Шаҳарда ёниб турадиган каттагина ёзувлар борлигини айтганди:
“Флорина — бутун галактикадаги энг гўзал сайёрадир”.
Ҳозир атрофга қараркан, у ўша ёзувнинг ҳақиқатлигига ишонч ҳосил қиларди.
— Эсимга тушган нарса жуда даҳшатли. Лекин, ҳаммаси тўғри, шу пайтгача янглишганим йўқ. Буни мен кечқурун эсладим.
— Ростданми?
У даҳшат билан қизга тикилди:
— Бу сайёрада ҳамма ҳалок бўлади. Флоринада бирор тирик
зот қолмайди.
***
Мирлин Теренс қўнғироқ жиринглаганида, тахмондан фильм-китоб олмоқда эди. Резидент кўйлагининг ёқасини текислар экан, оҳиста эшикка яқинлашди. Унинг кийими сквайрларникига ўхшаш эди. Баъзан, у ҳатто ўзининг Флоринада туғилганини ҳам унутиб қўярди.
Остонада Валона Марч турарди. У тиз чўкиб, бошини эгди — бу ҳурмат билан салом беришни билдирарди.
Теренс эшикни ланг очди.
—Киравер, Валона. Ўтир. Ётиш вақти аллақачон ўтиб кетди- ку! Назоратчилар сени кўришмадими?
—Менимча, йўқ, Резидент.
—Хафа кўринасан? Яна Рикни дебми?
—Ҳа, Резидент.
—У ҳар доимгидек, катта қўлларини этаклари барига яширди, бироқ қизнинг кучли бармоқлари билинар-билинмас


20

титраётганини Теренснинг назаридан четда қолмади.
—Бир бошдан бошла, — деди у оҳиста. — Қўрқма.
—Эсингиздами, Резидент, мен сизга келиб шаҳарлик доктор ва унинг нималар ҳақида гапирганини айтиб бергандим?
—Ҳа, Валона, эсимда. Мен билан маслаҳатлашмай, бунақанги ишларга қўл урма, деб буюрганим ҳам эсимда. Бу-чи, сенинг ёдингдами?
Қизнинг кўзлари чақнади. Бу эслатманинг унга асло ҳожати йўқ эди, ўзи шундоқ ҳам Резидентдан қаттиқ чўчирди.
—Энди ҳеч ҳам бундай қилмайман, Резидент. Бир вақтлар Рик доим ёнингда бўлади, деб ваъда қилгандингиз. Ҳозир шуни эслатгани келгандим.
—Мен ваъдамда тураман. Демак, назоратчилар Рикни суриштиришибди-да?
—Йўқ. О, Резидент, ҳали улар суриштириши ҳам мумкинми?
—Йўқ. Бунга ишончим комил.
Унинг сабр косаси тўлиб борар эди.
—Қани, Валона, гапир, нима бўлди?
—У ҳар хил нарсаларни эслаётганмиш.
Теренс шаҳд билан олдинга интилиб, қизнинг қўлидан ушлаб олай деди.
— Қандай нарсаларни?
***
Теренс Рик топиб олинган кунни эслади. У қишлоқ четидаги канал бўйида бир қанча болаларнинг тўпланиб турганини кўриб қолди. Улар, "Резидент!, "Резидент!" деб қулоқни битиргудай қичқиришар ва қимирлаётган қандайдир оппоқ жонзотни кўрсатишарди.
У ярим яланғоч, кап-катта эркак бўлиб, оғзидан сўлаклар оқар, оёқ-қўлларини бемақсад қимирлатар ва қандайдир маънисиз товушлар чиқарарди. Унинг кўзлари Теренснинг


21

кўзлари билан бир оний муддатга тўқнашиб маълум маъно касб этгандай бўлди... Кейин у қўлини кўтарди ва бош бармоғини оғзига солди.
Болалардан бири кулиб юборди: — Резидент, у бармоғини сўряпти!
Топилган кишининг танаси ногаҳоний қичқириқдан титраб кетди. Юзлари қизариб-буришди. Сўнг кўз ёши чиқармай йиғлашга тушди, лекин бармоғини оғзидан олмади.
Теренс вужудини қамраб олган титроқни нари ҳайдади.
— Нега кирт майдонида ўйнаяпсизлар? Ҳосилни пайҳон қилиб ташлабсиз-ку! Плантация ишчилари тутиб олишса, нима бўлишини биласиз-а? Қани бу ердан жўнанглар! Бировга гапириб юрманг... Ҳой, сен бориб доктор Женксни чақириб кел.
Доктор Женкс билан Теренс икковлашиб бу одамни аравага жойладилар. Кейин иложи борича ҳеч кимга билдирмай қишлоққа олиб келдилар. Биргалашиб уни ювинтиришди, Женкс уни синчиклаб текширди.
—Резидент, унинг юқимли касали йўқ. Қорни тўқ. Оч қолмаган. Уни нима қиламиз, сизнинг фикрингиз қандай?
—Билмадим.
—У ҳатто юра олмайди. У худди чақалоқнинг ўзи. Барча билган нарсаларини эсдан чиқарган.
—Бу касаллик натижаси бўлса керак?
—Менимча, ундай эмас. Балки, руҳий касаллиқдир. Бироқ, мен бу соҳада ҳеч вақо билмайман, шунинг учун, бундайларни шаҳарга жўнатаман. Сиз шаҳримизни кўрганмисиз, Резидент?
—Келганимга энди бир ой бўлди.
Женкс хўрсинди-да, дастрўмол олиш учун қўлини чўнтагига тиқди.
— Ҳа, олдинги Резидент эпчил эди. Бизга қаттиқ турарди. Олтмиш йилдан бери шу ерда яшайман, бироқ бу йигитни энди кўриб туришим. Назоратчилар нима деркин, кўрайлик-чи.


22

Назоратчилар, албатта, келишди. Бу ҳодисани яшириш мушкул эди. Улар Флорина Назоратчилари аъзоси, деган обрўли номга эга бўлган икки киши эди. Улар бу ишга эътиборсизлик билан қарадилар.
—Бу ақлдан озган ким ўзи? — сўради уларнинг бири Теренсдан.
—Ким билади дейсиз? Ўтган куни уни кирт майдонидаги зовурдан топиб олдик.
—Ҳужжатлари бор эканми?
—Йўқ, жаноб. Фақат белига бойланган икки қарич латта бор экан.
—Унга нима бўлган? —Менимча, ғирт жинни.
—Уни бошингизга урасизми? — Флорина назоратчилари аъзоси эснади, дафтарчасини чўнтагига тиқди ва яна сўз қотди.— Бу иш хабар қилишга арзимайди. Шундоқ ҳам ишларимиз жуда кўп.
Шу билан иккала назоратчи кетди.
Резидент доктор Женкс билан маслаҳатлашиб, Рикни Валона Марч қарамоғига топширди. Ҳар ҳолда, яна бир ишчи кучи, айниқса,—текин, бунинг нимаси ёмон?
... Теренс норасмий равишда уларга қараб турди, у Валона учун қўшимча овқат, кийим-бошга патта ундирди, яъни, икки кишининг (бири рўйхатга олинмаган) битта маошга яшашлари учун имконият яратиб берди. У Рикни фабрикага ишга жойлашда ҳам Валонага ёрдам берди. Шаҳарлик докторнинг ҳалок бўлгани ундаги хавотирни йўқотди. Лекин Резидент ҳушёр эди.
Шунинг учун Валонанинг барча муаммолар бўйича унга мурожаат қилиши табиий эди. Ҳозир у, ўз саволларига Валонадан жавоб кутарди.


23

***
—У айтяптики, дунёда ҳамма ўлармиш. —Нега эканлигини айтдими?
—Билмайди. Унинг айтишича, қачонлардир муҳим иш билан шуғулланган экан, лекин мен тушунмадим.
—Иши ҳақида сўзлардими?
—Умуман олганда, у... Ҳеч Нимани тадқиқ қилган экан. Бироқ, Резидент, қандай қилиб Ҳеч Нимани бирор нарса қилиш мумкин?
Теренс ўрнидан турди-да, жилмайди.
— Валона, наҳотки сен Коинотнинг деярли ҳеч нимадан ташкил топганини билмасанг?
Валона бу гапга ҳам тушунмади, лекин индамади. Унинг назарида, Резидент олим одам эди. Рик, ўзининг Рики, Резидентдан ҳам катта олим экани ғурур бағишлади.
— Кетдик, — деди Теренс унга қўлини узатиб. — Рикнинг олдига борамиз.
Валонанинг кулбаси қоронғу бўлгани учун улар пайпаслаб ичкари кирдилар.
Теренс чўнтакчироқнинг хира ёғдусида хонанинг бир бурчаги парда билан тўсиб қўйилганига эътибор қилди.
Бу пардани Валонага унинг ўзи топиб берганди, чунки Рик бу пайтга келиб чақалоқдан кўра кўпроқ катта одамга ўхшаб қолганди.
Парда орқасида кимдир бир текис нафас оларди. — Валона, уни уйғот!
Қиз Рикка мурожаат қилди.
— Рик! Рик! Болажон!
У ердан бўғиқ товуш эшитидди.
— Мен Лонаман,— деди дарҳол у.
Улар парда ортига ўтишди ва Теренс чўнтакчироқ билан ўзини, Валонани, кейин Рикни ёритди.


24

Рик қўли билан кўзини тўсди. — Нима бўлди?
Теренс каравот четига ўтирди.
—Рик, — деди у, — Валонанинг айтишича, у-бу нарсалар ёдингга тушаётганмиш.
—Ҳа, Резидент,
—Рик Резидент билан суҳбатлашаётганида юввошгина бўлиб қоларди, чунки шу пайтгача ундан кўра улуғроқ одамни учратмаганди. Резидент билан ҳаттоки фабрика бошқарувчиси ҳам хушмуомала эди. Рик Теренсга кун бўйи ёдига тушган нарсаларни сўзлаб берди.
—Яна нималарни эсладинг?
—Бошқа ҳеч нарсани, Резидент.
Теренс ўйланиб қолди.
—Майли, Рик, ухлайвер.
Валона уни кузатиб чиқди. У қизнинг юзлари титраётганини ва кафтининг орқаси билан кўзларини артиб олганини кўрди.
— У энди кетадими, Резидент?
Теренс унинг қўлини ушлаб, жиддий сўз қотди:
—Валона, сен ёш бола эмассан. У мен билан маълум бир муддатга кетади, кейин яна қайтиб келади.
—Кейин-чи?
—Билмадим. Сен уни тушунишинг керак. Ҳозир бизга ҳаммасидан ҳам Рикнинг иложи борича кўпроқ нарсаларни эслагани зарурроқ.
—Наҳотки, Рикнинг гапи — Флоринадаги барча кишиларнинг ҳалок бўлиши тўғри бўлса?
Теренс унинг қўлини қаттиқроқ сиқди.
— Бу ҳақда ҳеч кимга гапирма, Валона. Уни назоратчилар бутунлай олиб кетишлари мумкин.
Теренс аста бурилиб, ўз уйи томон кета бошлади. У ҳатто қўллари титраётганини ҳам сезмади. Уйда анча вақтгача


ухлолмай ётди ва, ниҳоят, махсус тинчлантириш мосламасини ишлатишга мажбур бўлди. Бу қурилма, у Флоринага Резидент этиб тайинланганида Саркдан олиб келган асбобларининг бири эди. Асбоб, худди юпқа жун қалпоқдек бошга кийиларди. Теренс вақтни соат 5 га тўғрилади-да, контактни улади.
У ўрнида бемалолроқ ўрнашиб ётишга улгуриши биланоқ, аста-секин таъсир қилувчи кучлар мия марказларини туташтириб, уни дарҳол чуқур уйқуга чўмдирди.