ҲАЙЪАТ ЙИҒИЛИШИ

ҲАЙЪАТ ЙИҒИЛИШИ

ҲАЙЪАТ ЙИҒИЛИШИ
(ѐки Шайтонваччанинг аҳволидан ташвишга тушиб қолганлари)
Бу галги ҳайъат йиҚилиши анча кўнгилсиз бошланди. Гап Шайтонвачча ҳақида борарди.
— Биз вакилимизни йўқотиб қўйдик,— деди ахборот берувчи афсус ва надомат билан. – Худди қудуққа тушгандек. На ўлик, на тиригини биламиз. Ажинашамол ҳовлининг жилла қурса яқинига ҳам йўлай олмаяпти. Маълумот йўқ эмас, бор. Фақатгина заиф жинларнинг чалама-чатти маълумотлари, холос.
— Йўқдан кўра бори, эшитамиз — деган талаб бўлди шаҳар раисидан.
Ахборот берувчи раисга қуллуқ қилиб, гапида давом этди:
— Айтишларича, у ўласи қилиб калтакланган. Яна айтишларича, у бизнинг «Думи
тугуклар» мадрасамиз ҳақида оҚзидан гуллаб қўйган. Нимагадир, у бобокалонимиз Азозилнинг номи билан қасамлар ичган.
— Калима келтириб қўймаптими, ишқилиб,— зардаси қайнади раиснинг.
— Унақа совуқ гаплар йўқ.
— Қандай бўлмасин, йўлини топинглар, уни бу қафасдан олиб чиқинглар,— деди
раис.
— Уни бу қафасга ўзимиз тиқдик-ку, шуни хоҳладик-ку, яна нимага олиб
чиқишимиз керак?— деди таълим ва тарбия шўъбасининг бошлиҚи.
— Таклифингиз? — деди раис тутоқиб.
— Шундай қилишимиз керакки, у бирданига машҳури олам бўлиб кетсин. Унга на
чол, на кампир, на мишиқи болалар қўл кўтара олсин. Ўамма унга қуллуқ қилсин, ҳавас қилсин. Соясига кўрпача солсин. Яқинда одам болаларидан биттаси мусобақада жаҳон чемпиони бўлди. Самолѐтданоқ карнай-сурнайлар билан кутиб олишди. Унгача уни ҳеч ким танимасди. Бирпасда аллада азиз, тўрвада магиз бўп қолди. Айтгани айтган, дегани деган. Биз ҳам қаҳрамонимизни шундоқ қилишимиз керак.
— Яхши таклиф, ишга киришинглар, бўлмаса,— амр қилди раис...
АЖАБ САВДОЛАР
29 (ѐки кутилмаганда Шайтонваччани
қидириб келишгани)
Эртаси куни кампир Шайтонваччанинг яраларига шўр пахта босиб ўтирган эди, Ўожи отанинг номини айтиб биров келиб қолди. Кампир уни таниб:
— Ке болам,— дедию ўз иши билан овора бўлаверди. Келган одам аҳволни кўриб, капалаги учди:
— Вой бў-ў-ў... бу бечорани ким бунчалик бежади хола?
— Буни қўѐвур, ўзингдан гапир, мактабинг ўлгурга яна нима керак бўп қолди? Ўожи отани тинч қўясанларми, йўқми. СоҚин сигир қилиб олдиларинг-ку, а?
— Э, бу гал бошқа масалада келдим, холажон,— деди келган одам.
— Нимайкан ўша масаланг?
— Машу болангизни сўраб келувдим, аҳволи чатаҚ-у... Шайтонвачча дум ѐтар,
келган одамни кўрмас эди.
— Бу боламни нима қиласан?— ҳайрон бўлди кампир.
— Кураш мусобақасига обкетмоқчи эдим. Зўр, халқаро мусобақа.
Шайтонвачча ѐтган жойида ўйлай бошлади. Бундан чиқди кампирнинг невараси
полвон бўлган экан-да. Кеча ариқ бўйида болалар бекорга унга гиж-гижлашмаган экан- да.
— Тавба, бир-иккида буни ўшанақа жойга олиб обориб, мазахўрак бўлувдингми, бор ишингдан қолма.
— Ўалиям бола бечоранинг курашадиган холи қолмапти. Эссизгина. Аммо, лекин хола сиз бориб турган жаллод экансиз. Шунчалик қиласизми-а, етимчани. Мен бу ишни шундоқ қолдирмайман. Участковойга айтаман.
— Вой-вой-ей, — деди кампир ўзини бепарво кўрсатиб, — жа қўрқитвординг-ку. Сен яшшамагур, «болани урсанг эти қотар» деганларини эшитмаганмисан? Мен бу боламни шунақа қилиб пишираман, у шунақанги пишсинки на ўтда ѐнсин, на сувга чўксин. Сенга ўхшаган аммамни бузоҚи бўлмайди. Темиртанли паҳлавон бўлади... Ўаҳ, сен буларни қаттанам билардинг? Сени мактабингда бунақаларни ўқитишмайди. Қадимги тилда буни муолажа дейдилар. Ишонмасанг Ўожи отангдан сўра.
— Э, — деди ҳалиги одам кампирнинг тузоҚига осонгина илиниб, — гап бу ѐқда, денг. Кеча менинг энг кучли полвоним шу болангизни ҳийла билангина йиқитганмиш. Ўийла ишлатмаганимда шарманда бўлардим, дейди. Бўлмаса у қанақа полвонки... Кураги ерга тегмаган. Сири бу ѐқда экан-да. ¤ша полвоннинг гапига бўла келувдим ўзим ҳам. Шу десангиз холажон, мени бир-иккита хомсемиз полвонларим бор, пул сарфлаб қайдан- қайларга олиб бораман, денг. Нуқул такка тушиб, шарманда қилишади. ¤шаларниям бир пишириб берсангиз бўларкан. Рост айтасиз, полвон қилишнинг бунақа қадимий йўлларини институтда ўқитишмаган, билмаймиз.
— Мени аврамай қўяқол, аҳмоҚинг йўқ. Мактабинг ҳар йили неварамни ўқишга олмай келади.
— Мусобақада неварангиз ютиб чиқса, мактабга ўзим олдираман! Айтдим-ку бу кураш халқаро кураш деб. Бутун дунѐдан келишади.
— Гапинг, ростми?
— Қасам ичайми, холажон?
— Йўқ, қасамми ѐмон кўраман. Курашинг қачон? — Уч кундан кейин, эртага жўнаб кетишимиз керак. — Бўмайди.

30
— Нимага?
— Сигир, бузоқлар оч қолади, товуқларнинг катагини ким тозалайди?
— Хизматингизга иккита шогирдимни қолдираман, бурнини ишқаб ишлатасиз.
Фақат...
— Нима пақат?
— Неварангиз бу аҳволда курашга ярармикан, шундан келинг.
— Бу ѐҚини менга қўйиб бер, эртагача сен кўру, мен кўр бўп кетади. Ўа, танимай қоласан.
— Келишдик...
ШАЙТОНВАЧЧА ЧЕМПИОН
(ѐки унинг бир кунда машҳури олам бўлиб кетгани)
Ўзги таътил бўлишига қарамай, қишлоқ мактабида кутилмаганда карнай-сурнайлар чалиниб қолди. Дор ўйин келиб қолдимикан, деб эшитганлар шу томонга шошилишди. Катта чинор тагига қўйилган юмшоқ ўриндиқларда мактаб директори, унинг ѐнида Шайтонвачча, ундан кейин оҚзи қулоҚида бўлиб, спорт ўқитувчиси ўтирар эди.
— Азиз ҳамқишлоқлар, — деди мактаб директори тўпланганларга қараб, — биласизлар бизнинг қишлоқ полвонлари билан ном чиқариб келяпти. Бугун яна бир катта хурсандчилик. Ўаммамиз учун ҳурматли бўлган Ўожи отамизнинг набираси, мактабимизнинг фахри, аълочи ўқувчимиз Кавсаржон халқаро спорт мусобақаларида қатнашиб, югуришнинг учта тури бўйича, белбоҚли курашнинг битта тури бўйича чемпион бўлиб, бир эмас, тўртта олтин медални қўлга киритиб қайтди, бунақаси спорт тарихида ҳеч қачон бўлмаган, қарсакларингиз...
— У-у-у...
— Қойил...
— Ўожи отанинг невараси бўлгандан кейин бўлади-да!
— Вой ўлай, бу ҳов бирда йўлимизни қип-яланҚоч тўсиб чиққан боламасми,
хотинлар?
— Қаранглар, полвон экан-а. Биз уни шайтон деб, кесакбўрон қилиб ўтирибмиз. Шайтонвачча одамлар орасидан кесакка тутган хотинни таниб қолди. Ўа, уни
кўриши билан бутун вужудига қайтадан оҚриқ кириб кетди. «Шошмайтур, деди ичида, сен хотинни бошингга ит кунини солмасамми».
Катталарга қўшилиб, бу ѐқда болалар чувиллашарди:
— Жинниларнинг деви борлиги рост эканми?
— Азамат Қирромлик қипти. ¤зи шундоқ деди. Бўлмаса йиқита олмас экан... Болалар орасида Азамат деганлари Шайтонваччага ҳам ҳасад, ҳам ҳавас билан қараб
турарди. «Сен Азамат, айбингни бўйнингга олибсанми, мард бола экансан, гуноҳингдан ўтдим» деб қўйди Шайтонвачча ичида. Қарсаклар, олқишлардан кейин Шайтонваччанинг шунақанги бурни кўтарилиб кетдики, қилдан қийиқ қидириб қолди. Директорни қаранглар, деди у ўзига-ўзи, уялмасдан шунча одамнинг олдида ѐлҚон гапириб ўтирибди-я. «Мактабимизнинг фахри, аълочи ўқувчисимиш. Суфе... «Спорт ўқитувчисини қаранглар, оҚзи қулоҚида. Хурсанд бўлади-да. Шайтонвачча олган олтин медалларни сохтасига алмаштириб қўйгандан кейин. Иймонсиз. У қилган ишини шайтон

31
ҳам қилмайди. Яна устозмиш. Шайтонвачча ҳар бир олтин медални тақдим қилишганида, тишлаб кўриб, киши билмас ўз муҳрини босиб қўйган эди. Алмашганини шундан билиб қолди. Медалларни ҳали шундай қайтариб олсинки... Шайтонвачча ўтирган жойида тобора ҳаволаниб борар эди. Ўозир директорни ҳам, спорт ўқитувчисини ҳам шармандасини чиқарсаммикан-а? Ота-оналар болалари тарбиясини кимларга ишониб қўйишганини бир билиб қўйишсин. Шу пайт директор табассум билан
Шайтонваччага сўз бериб қолди:
— Ўаяжонли воқеаларни энди чемпионимизнинг ўзларидан эшитамиз,
қарсакларингиз...
Шу пайт чинор шохлари қаттиқ силкиниб, тўпланганлар безовта бўлиб қолди.
Кутилмаганда Шайтонваччанинг юзига «қарс» этиб тарсаки келиб тушди. Буни Шайтонваччадан бўлак ҳеч ким билмай қолди. Шайтонвачча шошиб юзини силаб қўйди. Шу пайт чап қулоҚининг тагида Ажинашамол пайдо бўлди. «Эсингни йиҚ галварс, кимларни шарманда қилмоқчисан, ахир булар ўзимиздан-ку». Шунда Шайтонвачча беихтиѐр чап томонига қараб:
— Ажинашамол, қадрдоним, — деб юборди. «Гур» этиб кулги кўтарилди. Чап томонида ўтирган спорт ўқитувчиси чемпион менга лутф қиляптилар деб, ўрнидан туриб, қуллуқ қилди. Ажинашамол қараса иш пачава, лик этиб Шайтонваччанинг ўнг тарафига ўтди-да, ўнг қулоҚига шивирлади: «Номимни тилинг-га олма-я, номард, сиримиз фош бўп қолади-я».
— Ахир ҳаммаси ѐлҚон-ку, мен мактабда ўқимайман-ку, — деб Шайтонвачча энди ўнг тарафига қаради. Ажинашамол шу тарафда эди-да. Бу тарафда керилганича директор ўтирарди. Яна «гур» этиб кулги кўтарилди. «Ўе аммамни бузоҚи, қовун тушириб бўлдинг, «Раҳмат» дегин-да, жойингга ўтир», дея Ажинашамол Шайтонваччанинг ҳиқилдоҚидан олиб қолди. Шайтонваччанинг нафаси бўҚзига тиқилиб, жўжахўрозга ўхшаб бир қийқирдию, жойига ўтирди. Яна қарсакбозлик бўп кетди. «Боласи тушмагур ҳақ гапни айтди» деган хитоблар бўлди. Аҳволни юмшатиш учун спорт ўқитувчиси ўрнидан турди:
— Мусобақа кунлари чемпион билан кўп ҳасратлашдик. Болалигимни гапириб берган эдим. «Ажинашамол» менинг болаликдаги лақабим. Бир вақтлар юз метрга югуришда менга етадигани йўқ эди. ОѐҚим синиб, ўқитувчи бўп қолдим. Мен эришмаган ютуқларга мана шогирдим эришиб турибди. Шогирдимнинг ютуҚи менинг ютуҚим...
Тўртта олтин медални сохтасига алмаштириб олганингдан кейин ютуқ сенда бўлмай, кимда бўлади, Қижиниб қўйди ичида Шайтонвачча. Шошмай тур, ҳали бу ишингга кўп пушаймонлар бўласан.
Спорт ўқитувчисидан кейин директор ўрнидан туриб деди:
— Ўаммамиз учун ҳурматли бўлган Ўожи отамизнинг набираси, тўрт карра чемпион Кавсаржон мактабимиз, қишлоҚимиз, туманимиз номидан мусобақада қатнашибдими, у албатта, биззи ўқувчимиз бўлади-да. Уни тарбия қилаѐтган Ўожи отага, бувисига минг раҳмат. Чемпионимиз сентабирдан хоҳлаган синфига кириб ўқийверади. Уни аълочиларга етказволиш биззи тан, шу ҳам қийин иш бўптими...
Шундай қилиб Шайтонвачча бир кунда машҳури олам бўлди, қолди. Аммо мусобақада нималар бўлгани, қандай қилиб тўрт карра чемпион бўлиб олгани фақат унинг ўзигаю Ажинашамолга аѐн эди. Агарда Ажинашамол бўлмаганда, бунақа кўтар- кўтарлар қайда эди.
МАТЕМАТИКА ЎҚИТУВЧИСИ

32
(ѐки Шайтонваччанинг кесакбўрон қилган хотиндан ўчини ола бошлагани...)
Тонг отиб, қуѐш нурлари атрофга ѐйилиб, катаклардаги товуқлар безовта қақаҚлай бошлаган... Дакан хўроз қичқиришни бас қилиб, товуқлар атрофида айланишар, Ўожи ота ҳар доимгидек қайгадир шошар, (балки жанозага, балки худойигадир) кампири у кишининг кийимларини тузатиб, атрофида айланар эди. Шу пайт дарвоза тақиллаб, ҳовлига башанг кийинган, бошяланг бир хотин кириб келди. Чол билан кампир унга иссиқ қарашди. Хотин қўлини кўксига қўйиб, мулозамат билан салом берди:
— Ассалому алайкум Ўожи ота, Ассалому алайкум Ўожи она.
— Ва алайкум ассалом, қизим,— деди Ўожи ота бетоқат бўлиб.
— Ўожи она деган тилингизга шакар,— деди кампир,— Ўожи отангиз мени оро
йўлда қолдири-и-и-б ҳажга ўзлари кетганлар, ҳа Ўожи она бўлиш бизга насиб қилмаган, айланай ...
— Вой нима қипти, Ўожи отанинг хотини бўлганингиздан кейин, сизам Ўожи онасиз-да. Ўожи отамлар сизсиз жаннатга кирмасалар керак. ТўҚрими Ўожи ота?..
— ТўҚри, тўҚри,— деди Ўожи ота шошаѐтганини билдириб,— келинг хизмат, қизим?
— ¤қитгани келувдим Ўожи ота.
— Кеч қопсиз-да, қизим кун ѐйилиб кетди-ю, энди эртага саҳар ѐки асрда келсангиз ўқиб қўяман... Аллоҳнинг фаришталари субҳи содиқ билан асрда ўрин алмашадилар, қилинган дуоларни олиб, Аллоҳнинг ҳузурига чиқиб кетадилар...
Кутилмаганда ҳалиги хотин хандон отиб кулиб юборди. Овози ҳовлида чинни пиѐладек жаранглаб кетди. Шайтонвачча ҳаммаѐқни чинни-чироқ қилиб, сув сепиб, супуриб жаранглайдиган қилиб қўйган эди-да.
— Мен унақа ўқишгамас, Ўожи ота, Худога шукр отдекман, чемпион неварангизни ўқитгани келдим. Сентабргача саводини чиқаришим керак экан. Буйруқ шунақа, Ўожи ота. Биззи ўқишимизни фаришталарингизни тушиб-чиқишига ҳечам алоқаси йўқ, хоҳлаганда ўқитаверамиз.
— Э, шунақами? — бирдан Ўожи ота қувониб кетдилар. Қаѐққадир шошаѐтгани ҳам эсидан чиқиб, узундан-узун дуо қилдилар: — Яккаю ѐлҚиз боламни ўйлабсизларми, илоҳо сизларни Аллоҳ ўйласин, икки дунѐда кам қилмасин...
Дуодан ўқитувчи хотиннинг нимагадир пешонаси тиришди. Дарровда дилидагини тилига чиқара қолди:
— Локин Ўожи ота, дуо билан иш битмайди, сабаби тирикчилик, озроқ чиқими бор, соатига бунча, — деб хизмат ҳақини айтди.
— ¤ҳ-ҳў-ў-ў,— деб юборди кампирнинг капалаги учиб, ўзимизни бозорга обчиқиб сотсак ҳам бунчага олмайди-ку, унча пулни қаттан оламиз, айланай?
— Майли,— деди чол чаккасини қашиб,— илмга қанча сарфласа шунча савоб, унда кунига бир соатдан дарс ўтақолинг. Уч, тўрт соатга камхаржроқмиз, қизим.
— Вой,— деди ўқитувчи хотин лабини буриб,— атиги бир соатми, шундан-шунга овора бўлиб-а, жилла қурса кунига уч соат денг, Ўожи ота.
Савдолашиб, кунига икки соатдан ўқитишга келишишди. ¤қитувчи хотин айтган пулини олдиндан қуртдек қилиб санаб олди.
Шайтонвачча бу манзараларни бир чеккада кузатиб турар, ўқитувчи хотинни кўргандаѐқ танасига оҚриқ кириб, ўзини зўрҚа тутиб турарди. Одатда шайтону жинлар ўта кекчи бўладилар. Одам болаларидан ўзларига бирон зиѐн-заҳмат етдими ўн, юз,

33
минг баробар қилиб ўчини олмагунча тинчишмайди. Бу хотин ўша куни Шайтонваччани кесакка тутган ва мўлжалга урган эди. «Ўаҳ, эрта кунда қўлга тушдинг- ми, шошмай тур, яна ўз оѐҚинг билан келдинг-а, қандоқ қилсам хумордан чиқар эканман-а?» ўйларди Шайтонвачча. Шу пайт Шайтонваччанинг калласида бир нима «ярқ» этиб кетди. Одатда ялангбош хотинларнинг бошига жинлар алвон рўмолини ташлагувчи эди. Бу хотиннинг бошига қанақаси ташланди экан? Гапга кирадиганими ѐ эшакдек қайсарими? Шайтонвачча диққат билан қараса, аѐлнинг бошида Қарибгина бир жин ўтирибди. Шайтонвачча билдики, унга сўзи ўтади. Шундай бўлса ҳам олдинига пўписа қилиб, бир ўқрайиб қўйди. Жин титраб, қақшаб «буюрсинлар» дегандек, унга қўл қовуштирди. Шайтонваччадаги имкониятлардан яна бири заиф жинларга ўз ҳукмини
ўтказа олиши эди.
— Ўозироқ бу хотиннинг оҚзига ел чиқаришни бошла,— деб амр қилди
Шайтонвачча унга. Жин ҳеч бир иккиланмай, ифлос жойини аѐлнинг тилла тишли оҚзига тўҚрилаб, ишга киришди. Аѐлни бирдан эсноқ тута кетди. Шундай бўлса ҳам у Шайтонваччани эркалаб, полвон йигитдан олиб, полвон йигитга солиб, дарс ўргатгани кампир кўрсатган сўри томон бошлади. Кампир набирамнинг зеҳни бир пулга арзирмикан ѐ пулга куйиб қолаверамизми, деган ҳадикда уларга эргашди. Аммо аѐлнинг оҚзи каппа-каппа очилиб, ҳадеганда дарс ўта олмай қолди.
— Вой-ей,— деди у қирҚоққа чиқиб қолган балиқдек ўзини у ѐқдан, бу ѐққа ташлаб, — полвон йигитга ѐмон кинна кирибдику-а, Ўожи она? Бай-бай, кирганда ҳам жа суқатойи кирибди. Ўай-й-й... во-й-й-й...
— Вой айланай, сиздан,— деди кампир елкасига қоқиб,— сиз орқалик хотин кўринасиз, бош-оѐқ сарупо қилиб келсангиз, кинначиликни бўйнингизга қўйиб бераман, ҳа! ¤қитувчиликдан минг марта яхши. ЁҚ ичида яйраб қоласиз...
— Орқалик дедингизми, Ўожи она, одамни қўрқитманг-да, бунақа,— деб хотин бели аралаш орқасига қараб қўйди.
— Орқалик деганим, фаришталик деганим, айланай, қўрқманг... ҳаммаям орқалик бўлсин-чи...
— Йўқ, бувижон,— деди Шайтонвачча суҳбатга аралашиб,— бу опамнинг бошида қизил рўмолини ѐйиб, битта қоп-қора жин ўтирибди. ¤ша жин оҚизларига тўхтамай ел чиқариб ѐтибди, ўшанга эснаяптилар...
— Туф-туф-ей... вой ўлдим, войдод... мен жиндан қўрқаман, бир нима қилинглар, ҳайданглар жинни — деб кампир билан Шайтонваччага ялина бошлади аѐл. Кампир рост гапиряпсанми дегандек, Шайтонваччага ҳайрон бўлиб қаради. Шайтонвачча кампирга кўз қисиб қўйди. Кампирнинг кўзлари бир аҚдарилиб тушди. Аммо Шайтонвачча бўш келмади. ¤ч олиш фурсати келганини билиб, аѐлга деди:
— Жинни ҳайдашни ўзи бўмайди-да, опа айланай, сабаби тирикчилик, бизда ҳам нафс бор,— деди.
— Вой мен пулни қаттан оламан полвон йигит, бир бечора ўқитувчи бўлсам. Қарзга бўлса ҳам ҳайданг, ойлик олсам бераман...
— Қарзгамиш, яна бечорамишлар, ҳозиргина Ўожи отамдан қуртдек қилиб санаб олдингиз-ку. Пул бўлмай нима у?
— Вой уми, уни ярми директорники, бўлақолинг, оҚзим йиртилиб кетай деяпти? Ўай-й-й... во-й-й... менда ҳам қолиб кетмас...
— Ярми директорники бўлса ўзингизникини чўзинг.
— Инсоф қилинг, полвон йигит, тўртдан бирига розиман... ҳа-й-й, во-й-й-й...

34
— ¤зингиз дарс ўқитгани тўртдан бирига рози бўлмадингиз-ку, мен ҳам рози
бўлмайман. Қани, ҳов бўшашма,— деб Шайтонвачча жинга ўшқириб қўйди. Ел чиқарвориб бўшашиб қолган жин яна кучанишга тушди.
— Войдод... ўлиб қоламан,— деди хотин кўзлари орқага кетиб,— худди товонимга қоласизлар-а... майли яримига бўлса ярмига, розиман...
— Олдин чўзинг...
— Олдин жинни ҳайданг...
— Нақтига ишлаймиз...
— Нокас экансиз, полвон йигит.
— Устозим сиз бўлгандан кейин, қаѐққа ҳам бордим, а лаббай!
Пул шайтонваччанинг қўлига теккандан кейин у жинга амр қилди: «Яшавор менинг
содиқ аскарим, энди бу ишингни бас қилиб тур» деди-да, аѐлнинг юзига «суф» деб юборди. Муаллиманинг оҚзи охирги марта очилдию, юмилди-қолди. «Суф» дейиш билан Жин ҳовлининг бир бурчагига бориб тушди. Бир зумда аѐлнинг кўзлари мошдек очилиб, ўзига келди.
— Вoй-й-й,— деди у Шайтонваччани энди кўраѐтгандек, дамингиз шунақа ўткирми, Ўожи ота уч кунда қиладиган ишни сиз биттада қилдингиз-а, мана буни илму жоду деса бўлади. Минг қилса ҳам Ўожи отанинг неварасисиз-да... Бошимдаги жин ўлгур кетдими, ишқилиб, энди қайтиб келмайдими, — қўрқиб сўради аѐл.
— Буниси ўзингизга боҚлиқ, жинлар бошяланг юрган хотинларни айлантиришни яхши кўришади.
— Вой айлантирмай ҳар нарса бўлсин, бундан чиқди ҳамма бошяланг хотинларни... а? — деб дудуқланди хотин.
— Жа ҳаммасинимас, уларам палаги тозаларини қидиришади. Сиззи палагингиз тоза экан.
— Вой, секинроқ айтасизми, полвон йигит. Менинг бобомнинг боболарини боболари шунақанги азайимхон бўлганки, нақ дарѐни тескари оқизган. Қуръон ўқисалар, булбуллар соқов бўп, оѐқларининг тагига таппа-таппа ташлашган, осмони фалакдан булутлар тушган, ҳа. Бир куни бобомларнинг бобосини бобоси саҳарлаб ҳовлига чиқсалар кўлмак сув бетида бир парча оппоқ булут сузиб юрганмиш. «Ўа жонивор, Қуръонга ошиқ бўп тушдингми», дептилар-да бир тоҚора сувга олиб қўйиб, Қуръон ўқиб берибдилар. Булут бўлса аста-секин семириб, осмони фалакка чиқиб кетган экан. Мен ана шунақа азайимхонларнинг зурриѐти бўламан! Локин рўмол ўраш масаласида сал қийин савдони айтдингиз, полвон йигит. Нимаям қилдим, қаѐқдаги жинларга ўйнаш бўлгандан кўра, рўмол ўраган яхши эмасми? Эссизгина-я, анави пулга унақа рўмолдан қанчасини берарди-я, ѐ битта, иккита рўмоллигини қайтиб берасизми-а? — дея Шайтонваччани аврай бошлади ўқитувчи.
— Йўқ, қўлга кирган нарса қайтиб чиқмайди. Манг буви, пулни олиб қўйинг, ҳали отам келсалар ўзларига қайтариб берасиз. Пуллари ҳалол экан, ўзларига қайтди.
— Ўечамда, бу пулни ўзимиз ишлаб топдик, ҳаппа-ҳалол,— деб зипиллаганича уйга кириб кетди у. Кампиршо тентакка чиқариб қўйган неварасининг гап-сўзларига ҳалидан бери беш кетиб ўтирарди. Унча-мунча катта одамнинг калласига келмайдиган гаплар. Жинларни кўрадиган азайимхон бўлиб қолгани-чи? Вой тавба... Буларнинг барига ўша кунги муолажа сабаб деб биларди, кампир.
— Зорим бор, зўрим йўқ, полвон йигит, битта рўмоллик бермасангиз берманг, келинг, дарсни бошлай қолайлик. ШундоҚам дарснинг бир соати савил кетди... Муаллима бир-икки бурнини тортиб, чиройли кўзларини ўйнатиб қўйди. — Мен сизга

35
карра жадвалини ўргатаман, унга қалам, дафтар керакмас. Калла керак. Ўозир калкулатор деган бир балолар чиққан. Каттаю кичикнинг калласи ўшасиз ишламайди. Ўа «бўм-бўм» бўп қолишган. Биз сиз билан калкулаторсиз дарс қиламиз. Минг йиллик, қадимги усулларни қўллаймиз. Ўа, бошладик бўлмаса, оҚзимдан чиққанини қайтараверасиз. Шундай қилиб: нол карра бир — нол, нол карра икки — нол, нол карра уч — нол... бир карра бир — бир, бир карра икки — бир, бир карра уч — бир... Ўа полвон, оҚзингизга талқон солиб олдингизми, бунақада анови пулларни қайтариб
олишимга тўҚри келади-я!
Шайтонвачча бошини эгиб, «миқ» этмай ўтираверди.
— Ов, — деди кампир пулнинг қўлдан чиқиб кетишидан қўрқиб, — менинг болам
анови куф-суфларга полвон экану бунақа илмларга бўмасакан. Эссиз, Худо хайрингизни берсин, қизим, дарсни шетта тўхтатиб, эртага келмай қўяқолинг. Мендан пул олишингиз қийин. Овора бўласиз...
Шайтонвачча атайлаб ўзини гўлликка солиб ўтирарди. У бир пайтлар катта аканинг елкасига миниб олиб, карра жадвалини яхшигина ѐдлаб олган, ўқиш китобидаги ҳарфларни ҳам дурустгина билар, ѐзишга ҳам қўли келиб қолган эди. Охири гап пулга тақалгач, тилга кирди:
— Қулоққа лаҚмон османг, мулла опа...
— Нима? — ¤қитувчи бир сесканиб тушди.
— Карра жадвали сиз айтгандек, нолдан ҳам, бирдан ҳам бошланмайди, икки карра
иккидан бошланади. Қани ўзлари марҳамат қилиб айтсинлар-чи: саккиз карра тўққиз неччи бўлди, саккиз карра етти-чи, олти карра тўққиз-чи?
— Вой бў-ў-ў... нималар деяпсиз, полвон йигит, бунақа катта сонларга калкулатор керак-ку...
— Мен калкулаторсиз ҳам айтиб бера оламан, — деб Шайтонвачча карра жадвалини бир бошдан тўхтамай айтиб ташлади. Опанинг оҚзи очилиб, бақа бўлиб қолди.
– Энди қолган пулни ҳам бу ѐққа чўзинг, ўқитувчимисиз, нонингизни бундоқ ҳалоллаб енг-да.
Шайтонваччани саводсиз деб, эламай ўтирган ўқитувчи бу гаплардан кейин адойи тамом бўлди. Ўожи отадан олган пулнинг қолганини ҳам қандоқ қилиб чиқариб берганини билмай қолди. Кампирнинг оҚзи қулоҚида, ҳузур қилиб пулни санаш билан овора. Шайтонвачча бу билан ҳам тинчимади. Опанинг хонумонини биратўла куйдирмоқчи бўлди:
— Қишлоқдагиларга айтаман, энди болаларини сизга ўқитишмайди. Сиззи каллангиз нимаю қовоқ нима. Эссизгина диплом, эссизгина болаларнинг умри... Ўа, эртага мен билан учрашгани бутун дунѐ мухбирлари келишади, ўшаларга ҳам айтаман. Билиб қўйишсин, қишлоқда саккиз карра саккиз неча бўлишини билмайдиган ўқитувчилар дарс беришини. Сиз киннакашликдан бошқага ярамайсиз, опа.
Муаллима опанинг капалаги учди. Иш бунчаликка бориб етишини кутмаган эди. Ўайкалдек қотди, қолди. Қандайин балога йўлиқиб қолди экан? ¤лай агар бу бола эмас, балони ўзи. Қўлидан ҳар нарса келади. Уни ҳозир ошиҚи олчи, кимсан чемпион. Айтгани айтган, дегани деган. Бўлмаса, шундоқ бўйни йўҚон директор паст тушиб, чемпионни ўқитиб ке деб жўнатармиди? У ҳам ўзидан қўрққанки, шундай қилган. Мухбирлар дарагини эшитиб, опанинг жон-пони чиқиб кетди. Астойдил бўлиб, йиҚлашга тушди. Бола-чақасини ўртага қўйди, ялинди, ѐлворди, шарманда қилманг, деди.

36
Шайтонвачча бир поҚонаям пастга тушмади. Айб муаллиманинг ўзида.
Шайтонваччанинг тагига ўзи тушиб берди-ку. Шундай бўлгач, аяб ўтирадими? Ўеч қачон!
— Жон холажон, жон полвон йигит, шу гап шетта қолсин, кўчага чиқмасин,— эси оҚиш даражасига бориб қолди муаллима опа. – Бўлмаса ўзимни ўзим осаман...
— Кўкидан борми опа? — деди Шайтонвачча ишшайиб,— кўкидан бўлса, гулдир- гуп, туя кўрдингми? Йўқ!
Муаллима опа шошиб дўппайиб турган кўкрагидан битта юзталик «кўки»ни олиб Шайтонваччанинг олдига ташлади. Кампирнинг кўзлари юзталикка тушиб ўйнаб кетди...
— Наригисидагини ҳам олинг, мен барини кўриб турибман, — сурбетликка ўтди Шайтонвачча.
Муаллима опа унисидаги «юзталик»ни ҳам олди-да, Шайтонваччанинг башарасига отдию, кўчага қараб югурди.
— Ўай, қизим,— деди кампир орқасидан, — киннакашлик нима бўлади, киннакашлик?..
Муаллима опа, ҳатто, орқасига қараб ҳам қўймади.
— Эссизгина, қалмоққа илинувди-я,— деди кампир бош чайқаб.
— Ташвиш қилманг бувижон, у хотин тез кунда бош-оѐқ сарупо билан ҳузурингизга
кириб келади, мана мени айтди дейсиз.
— Аммолокин болам, бечорага жавр бўлди, куппа-кундуз куни қип-яланҚоч
қилдинг-а, бирни деб, мингдан айрилди-я...
— ¤зидан кўрсин, беш қўлини оҚзига тиқмасин эди.
— Рост айтасан, ақлингдан ўргилай, сени, — деб «юзталик»ларнинг тахини силаб-
силаб қўйди кампир. Аммо қўлига катта пул тушгандан кейин нияти бузилди. – Шу десанг болам, манови пулларни Ўожи отангга айтмай қўя қолайлик, нима дединг, гиргиттон?
— Нега энди, бувижон?— ўзини жўрттага гўлликка солди Шайтонвачча.
— Чолни кўриб турибсан, шарти кетиб парти қолган, ўлиб-нетиб қолса бир кунимизга ярайдими дейман-да, болам.
Шайтонвачча бу ҳовлида ўзига ишончли тарафкаш топилганидан қувониб кетди. Кампир Қирт Хожабеканинг ўзи экан. Бундан дили яйраб, калласида бир дунѐ шайтоний режалар айлана бошлади. Лекин хурсандлигини кампирга сездирмади.
— Билганингизни қилинг, бувижон, — деб қўя қолди. — Тилингга шакар...