кетди. – Йигит бу ерда нобуд бўлади-ю! – ўйлади у кейинчалик қадамини секинлатиб. – Яхши одам бўлиши мумкин эди, ё гаплашиб кўрсаммикин?» – орқасига қайтмоқчи бўлди. Бектойга раҳми келди, унинг ҳамма гуноҳини кечиришга тайёр эди, фақат ақлу-ҳушини йиғиб олса бас. Аммо бундай қилмади. Агар Бектой унинг партиядан ўчирилганлигини билса, суҳбатдан фойда бўлмаслигини тушунди. Танабой бу тили заҳар йигит олдида ўзини, ўз тақдирини, ўзи ҳамон содиқ бўлган ишини хор қилишни истамасди. Индамай, шу бўйича кетди.
Шаҳардан йўловчи машинада қайтди ва йўл бўйи Бектой ҳақида ўйлаб борди. Думалаб тушаётган бочканинг оғирлиги остида унинг букчайиб турганлиги, ниманидир кутиб Танабойга тикилиб қараганлиги унинг кўз ўнгидан кетмади.
Кейинчалик Бектойни суд қилишганида Танабой фақат Бектойнинг отарни ташлаб кетганлигини айтди, холос. Бошқа ҳеч нарса демади. У Бектойнинг пировардида ўз хатосини тушуниб етишини ва тавбасига таянишини жуда хоҳларди. Лекин у тавба қилишни хаёлига ҳам келтирмайдиганга ўхшарди.
– Қамоқ муддатингни ўтагач, менинг олдимга кел, – деди Танабой Бектойга, – кейин нима қилишинг тўғрисида маслаҳатлашармиз. – У ҳеч нарса демади, ҳатто кўзини ҳам олмади ердан. Танабой ундан нари кетди. Партиядан чиқарилгандан кейин у ўзига ишонқирамай қолди, ҳамманинг олдида ўзини гуноҳкор ҳис этарди. Негадир қўрқадиган, ҳадиксирайдиган бўлиб қолди. У шунақа нарсалар юз беришини умрида ҳеч қачон хаёлига келтирмаганди. Ҳеч ким унинг юзига солмасди-ю, лекин барибир ўзини одамлардан четга олар, гап- сўзларга аралашмас, кўпроқ сукут сақлаб юрар эди.
XXIV
Йўрға Гулсари калласини ерга ташлаб, гулхан ёнида қимир этмай ётарди. У ҳаётни аста-секин тарк этмоқда эди. Унинг бўғзи хириллар, кўзлари катта-катта очилар ва сўнар, оловга бўзарганча тикилиб, таёқдай чўзилган оёқлари қотиб борар эди.
170


Танабой ўзининг йўрғаси билан видолашар, унга сўнгги сўзларини айтарди: «Сен буюк от эдинг, Гулсари. Сен менинг дўстим эдинг, Гулсари. Сен ўзинг билан бирга менинг энг яхши йилларимни олиб кетяпсан. Мен умрбод сени эслайман, Гулсари. Ҳозир ҳам сени тилга олаётганимнинг сабаби шуки, сен жон беряпсан, донгдор отим Гулсари. Қачондир сен билан у дунёда учрашамиз. Лекин мен у ёқда сенинг туёқларингнинг тапир-тупурини эшита олмайман. Ахир у ёқда йўллар йўқ, у ёқда ер йўқ. Аммо мен тирик эканманки, сен ўлмайсан, чунки мен сени эслаб юраман Гулсари. Туёқларингнинг тапир-тупури мен учун севимли қўшиқ сингари жаранглайди...»
Кекса Танабой шундай хаёлларга ботаркан, замон йўрғанинг чопиши сингари тез ўтиб кетганидан, улар негадир тез қариб қолганликларидан хафа бўларди. Эҳтимол, Танабой ўзини қари деб ҳисоблашига ҳали эртадир ҳам, лекин одам кексалигидан, ёшининг улғайганидан эмас, балки, ўзининг қарилиги, замонаси, даври ўтиб кетганлиги, энди фақат бундан буёнги умрини яшаб тамомлашгина қолганлигини ҳис этишдан ҳам қарийди.
Ҳозир, йўрға жон бераётган мана шу тунда Танабой ўтган умрини қайтадан диққат билан кўз ўнгидан ўтказаркан, қариликка бунчалик барвақт таслим бўлганидан, уни унутмаган ва ўзи Танабойни қидириб топиб, ўзи унинг олдига келган одамнинг маслаҳатига дарров қулоқ солмаганидан афсусланди.
Бу воқеа уни партиядан ўчирганларидан сўнг етти йил ўтгандан кейин юз берганди. Танабой ўша вақтларда Сариҳовуз дарасида колхоз экинзорларига назоратчи бўлиб ишларди, у ердаги қоровулхонада ўзининг кампири Жайдар билан бирга яшарди. Қизлари ўқишга кетишди, кейин эса куёвга чиқишди. Ўғли техникумни битиргач, туманда ишга тайинланди, у ҳам энди оилали эди.
Ёз кунларидан бирида Танабой дарё бўйида ўт ўриб юрганди. Пичан ўрадиган иссиқ ва қуёшли кун эди. Дара жимжит. Чигирткалар чирилларди. Қарияларнинг оппоқ кенг иштони устидан кўйлагини тушириб олган Танабой шиғиллатиб ўраётган ўтларни бир текис ётқизиб бораётган чалғи ўроқ ортидан одимлаб борарди. Завқ билан
171


ишларди. Сал нарироқда енгил «газик» тўхтаганлигини, машина ичидан икки киши чиқиб у томон йўл олганлигини сезмай ҳам қолди.
– Ассалом алайкум, Танака, ҳорманг! – деган сўзларни эшитди у ён томондан. Қайрилиб боқиб Иброҳимни кўрди. У ҳали ҳам уддабурон, икки бети қип-қизил, семиз, қоринли эди. – Мана биз сизни охир топдик, Танака, – оғзи қулоғига етиб тиржайди Иброҳим. – Райком секретарининг ўзлари келдилар, сизни кўргилари келибди.
«Ҳа, тулки-ей! – Танабой беихтиёр завқланиб ўйлади у ҳақда. – Ҳар қачон ҳам ўзига иссиқ ўрин топа олади. Қара, қандай хушомад қиляпти. Энг яхши, оқ кўнгил одамдай-а. Ҳамманинг ҳам кўнглини олади, ҳамманинг ҳам тилини топади!»
– Ваалайкум ассалом, – Танабой уларнинг қўлини сиқиб кўришди.
– Танимаяпсизми, ота? – хушмуомалалик билан сўради Иброҳим билан бирга келган ўртоқ, унинг қўлини бақувват панжасидан қўйиб юбормай.
Танабой жавоб беришга шошилмасди. «Қаерда кўрган эканман уни?» деб ўзига савол берарди. Унинг олдида қандайдир жуда таниш, шу билан бирга, назарида жуда ўзгариб кетган одам турарди. Ёш, соғлом, бақувват, офтобда қорайган, очиқ юзли, қарашлари дадил, кулранг мовутдан костюм, похол шляпа кийган йигит. «Шаҳарлик, кимдир биров», – ўйлади Танабой.
– Ахир бу ўртоқ... – ёрдам бермоқчи бўлди Иброҳим.
– Тўхта, тўхта, ўзим айтаман, – тўхтатди уни Танабой ва ўзича кулиб деди: – Танидим, ўғлим. Танимай ҳам бўладими? Яна бир марта кўришиб қўяйлик. Сени кўрганимдан хурсандман.
Бу Каримбеков эди. Танабойни партиядан ўчираётганларида райкомда уни дадил ҳимоя қилган комсомол секретари эди.
– Агар таниган бўлсангиз, келинг, бир гаплашиб олайлик, Танака. Юринг, қирғоқ ёқалаб бир айланиб келайлик. Сиз эса чалғини олиб, ўриб тура туринг, – таклиф қилди Каримбеков Иброҳимга.
Иброҳим устидан камзулини ечиб, бу ишни бажаришга бажонидил розидай типирчилаб қолди:
– Албатта, жоним билан, ўртоқ Каримбеков.
Танабой ва Каримбеков пичанзор бўйлаб юриб кетишди. Дарё
172


ёқасидаги тош устига ўтиришди.
– Эҳтимол, мен сизнинг олдингизга қандай иш билан
келганлигимни сезаётгандирсиз, Танака, – сўз бошлади Каримбеков. – Кўриб турибман, сиз ҳамон илгаригидай тетиксиз, пичан ўряпсиз, демак, соғлигингиз жойида. Шунга хурсандман.
– Қулоғим сенда, ўғлим, мен ҳам сендан хурсандман.
– Гап шундай, сизга очиқ-равшан бўлсин учун шуни айтайки, Танака, ҳозир, ўзингиз биласиз, кўп нарса ўзгариб кетган. Кўп нарсалар ўнгланиб кетди. Буни мендан кам билмайсиз.
– Биламан. Ҳақ гап ҳақ-да. Колхозимиз ишларидан ҳам билса бўлади. Ишлар яхшироқ юришиб кетгандай. Ҳатто ишонгинг ҳам келмайди. Яқинда мен Бештол водийсида бўлдим, ҳув ўша йили мен нақ шу жойда чўпонлик азобини тортгандим. Ҳавасим келиб кетди. Янги қўйхона қуришибди. Беш юз бош қўй сиғадиган шифер томли яхши қўйхона. Хў-ўш, чўпонларга уй қуришибди. Ёнида эса сарой, отхона. Аввалгисига сира ўхшамайди. Қўйлар қишлайдиган бошқа жойларда ҳам худди шу аҳвол. Овулнинг ўзида ҳам халқ уй-жой қуриб ётибди. Қачон борсам, кўчада янги уй қад кўтарганини кўраман. Илойим бундан буён ҳам шундай бўлсин.
– Биз ҳам шунинг ғамида, шунинг ташвишида юрибмиз, Танака. Ҳали ҳаммасини ҳам жойида деб бўлмайди. Аммо вақт-соати келиб ҳаммасини ҳам тўғрилаймиз. Мен сизнинг олдингизга бир иш билан келдим. Партияга қайтинг. Ишингизни қайта кўрамиз. Сиз ҳақда бюрода гап бўлди. Ҳечдан кеч яхши, дейишади одамлар.
Танабой индамади. Хижил бўлди. Қувониб ҳам кетди, алам ҳам қилди унга. Бутун кечмишларини хотирлади, алам-изтироб унга чуқур ўрнашиб қолганди. Ўтмишни титкилагиси, у ҳақда ўйлагиси келмасди.
– Яхши сўз учун раҳмат, – миннатдорчилик билдирди Танабой райком секретарига. – Чолни унутмаганлигинг учун раҳмат. – Сўнг бир оз ўйланиб очиғини айта қолди. – Энди мен қариб қолдим. Партияга энди мендан нима фойда? Унинг учун мен нима қилиб бера олардим? Ҳеч нарсага ярамайман. Даврим ўтди, сен хафа бўлма. Ўйлаб кўришга рухсат бер.
173


** *
Танабой анча вақтгача бир қарорга келолмади – эртага бораман, индинга бораман, деб ишни пайсалга солди. Вақт эса ўтиб борарди. Довондан ўтиш қийин бўлиб қолган эди унга.
Ниҳоят бир сафар отни эгарлаб йўлга тушди ҳам, бироқ ярим йўлдан қайтиб келди. Нега? Нодонлик қилиб қайтиб келганини ўзи тушунарди. Ўзига ўзи: «Қариганда эс-ҳушимни йўқотиб, ёш болага ўхшаб қолдим» деди. Буларнинг ҳаммасига ақли етарди, лекин ўзига кучи етмай қолган эди.
У даштда чопиб бораётган йўрғанинг чанг-тўзонини кўрди. Гулсари эканлигини дарҳол билди. Энди уни камдан-кам кўради. Гулсари ёзги қуруқ даштликда оппоқ из қолдирган эди. Танабой унга узоқдан қараб туриб маъюслана бошлади. Илгари туёқлари остидан кўтарилган чанг-тўзон йўрғага ҳеч қачон етиб ололмасди. У қора қуш сингари олдинда учиб борар, орқасида дум шаклидаги узун чанг тўзонини қолдириб кетарди. Энди бўлса йўрғани ҳадеб чанг-тўзон булутлари қоплаб олмоқда. У олдинга ёриб чиқиб олади, бир лаҳза ўтмай ўзи кўтарган қуюқ чанг ичида яна ғойиб бўлади. Йўқ, энди у чанг-тўзондан ўзиб кетолмайди. Демак, жуда қариб қолибди, ҳолдан кетиб таслим бўлибди. «Аҳволинг чатоқ, Гулсари», қайғу билан ўйлади Танабой.
Унинг чангда нафаси қисилаётганини, чопиш қанчалик оғирлигини, чавандознинг жаҳл билан уни қамчилаётганини тасаввур қилди. У кўз ўнгида йўрғанинг саросимага тушиб қолган кўзларини, унинг қуюқ чанг тумани ичидан чиқиб олишга бор кучи билан қанчалик уринмасин, лекин чиқа олмаётганини кўриб турарди. Чавандоз масофанинг узоқлигидан унинг қичқирган овозини эшитмаса ҳам, Танабой: «Тўхта, отни қаттиқ ҳайдама!» деб қичқирди ва ўз отини чоптирганча унинг йўлини кесиб чиқмоқчи бўлди.
Бироқ етолмасдан, тезда тўхтади. Агар чавандоз уни тушунган бўлса-ку яхши-я, борди-ю тушунмаган бўлса-чи? «Сенинг ишинг нима? Сендақа буйруқ берадигандан ўргилдим. Қандай истасам,
174


шундай кетаман. Йўқол бу ердан, қари тентак!» деб жавоб қайтарса- чи.
Йўрға эса бу орада гоҳ чанг-тўзон орасида кўринмай қолар, гоҳ ундан отилиб чиқиб, узоқлашиб борарди. Танабой унинг орқасидан узоқ қараб турди. Кейин отини буриб орқага қайтиб кетди. «Биз энди қаридик, ёшимизни яшадик, Гулсари. Энди биз кимга керак бўламиз? Энди менинг ҳам олдингидек куч-қувватим йўқ. Охирги кунларимизни кечириш қолди, Гулсари», – дерди у...
Танабой бир йилдан кейин йўрғани аравага қўшилган ҳолда кўрди. Танабойнинг кўнгли яна бузилди. Сафдан чиқиб қолган ва бўйнига куя тушган бўйинча урилган, эски аравани тортаётган учқур йўрғага қараб ачинар эди. Танабой қарашни ҳам истамай орқасига ўгирилди.
Танабой йўрғани яна учратди. Унинг устида йиртиқ майка кийиб олган етти ёшлардаги бола кўча бўйлаб борарди. У яланғоч оёқлари билан отни ниқтаб, уни ўзи бошқараётганидан қувониб мағрурланарди. Афтидан, боланинг отга биринчи марта миниши эди, шунинг учун ҳам уни жуда ювош ва итоаткор бўлиб қолган эски йўрға Гулсарига мингизиб қўйишган эди.
– Бобо, менга қаранг! – кекса Танабойга мақтанарди бола. – Мен Чапаевман! Мен ҳозир сойдан ўтаман.
– Қани-қани, ўт-чи, мен кўрайин! – дадиллантирди уни Танабой.
Бола от жиловини дадил ушлаб сойдан кеча бошлади. Аммо от нариги қирғоққа чиқаётганида бола ўзини тутолмай сувга шалоплаб йиқилиб тушди.
– О-йи! – деб қичқирди у қўрққанидан.
Танабой уни сувдан тортиб олди ва отнинг ёнига келтирди. Гулсари сўқмоқ йўлда оғирлигини навбат билан дам у оёғига, дам
бу оёғига ташлаб турарди. «Отнинг оёғи оғрияпти, демак, аҳвол чатоқ» ўйлади Танабой. У болани қари йўрғага мингизди.
– Ҳайдайвер, энди йиқилма.
Гулсари йўл бўйлаб секин юриб кетди.
Шундан сўнг охирги марта йўрға яна Танабойнинг қўлига тушди.
175


У отни парвариш қилиб оёққа турғизгач, охирги марта Александровкага олиб борганди. От йўлда ўлди.
Танабой ўғли ва келини иккинчи бола кўришлари муносабати билан борди. Уларга совға қилиб бир нимта қўй, бир халта картошка ва хотини ёпган нон ҳамда бошқа ҳар хил емишларни олиб келган эди. У Жайдарнинг касалман деган баҳона билан келмаганлигининг сабабини кейинчалик тушунди. У ҳеч кимга айтмаган бўлса-да, келинини ёқтирмас эди. Ўғли эса иродасиз, бўшанг йигит. Унга шафқатсиз, ўктам хотин тушган эди. Уйида ўтирадиган бу аёл эрини «гаҳ» деса, қўлига қўнадиган қилиб олганди. Арзимаган нарса учун кишини хафа қиладиган, ҳақорат қиладиган, фақат ўзини юқори тутиб, сўзини ўтказадиган одамлар бўлади-ку, келини ҳам худди шундай эди. Унинг ўғлини иши бўйича юқори лавозимга кўтаришлари керак экан, аммо кейин негадир бошқасини кўтариб, уни эса четда қолдирибдилар. Келини ҳеч бир гуноҳсиз бўлган чолга ташланди:
– Бутун умринг чўпонликда, йилқичиликда ўтар экану партияга киришнинг нима ҳожати бор эди. Барибир охирида ҳайдадилар, шу важдан ўғлингга ҳам йўл йўқ. У энди юз йил бир лавозимда қолади. Сизлар у ёқда тоғда ўз уйингиздасиз, сиз кексаларга бундан ортиқ нима керак! Биз бўлсак, бу ерда сизларнинг касофатингизга қоляпмиз.
Қолган гаплари ҳам шу мазмунда эди. Танабой келганига пушаймон бўлди. Келинини тинчлантириш мақсадида ишончсизлик билан деди:
– Агар иш шундай бўладиган бўлса, эҳтимол мен яна партияга киришни сўрарман.
– Сен партияга жуда кераксан, уларнинг сенга жуда кўзи учиб турибди. Сандақа қари-қартангларсиз иш битмас эмиш! – пиқирлаб кулиб юборди келини унга жавобан.
Агар у келини бўлмай, кимдир бошқа одам бўлганда Танабой шунақа гапларга чидаб ўтирармиди. Аммо яхшими, ёмонми, улар ўзингники бўлгандан сўнг нима ҳам қила олардинг. Кекса чол жимгина ўтирарди, эрингнинг юқори лавозимга кўтармаганларига сабаб отасининг айбдор бўлганлиги эмас, балки унинг ўзи ҳеч
176


нарсанинг уддасидан чиқа олмаганлиги ва шунақа хотинга дуч келганлигидир, ўз қадрини билган киши бошини олиб қочиб қутулиши мумкин эди, гап қайтариб ўтирмади. Халқ: «Эрни эр қиладиган ҳам, қаро ер қиладиган ҳам хотин» деб бекорга айтмаган. Бироқ чол ўғлини яна хотини олдида беобрў қилишни истамади. Майли, улар чол айбдор деб ўйлаб юраверишсин.
Шунинг учун ҳам Танабой тезроқ туриб жўнади. Уларникида қолишни истамади.
«Аҳмоқсан, аҳмоқ! – сўкарди у энди келинини гулхан олдида ўтириб. – Ажабо, қаёқдан ҳам бу ёруғ дунёга келаркин шунақа бетамизлар? На ор-номус, на иззат-ҳурмат, на бошқаларга яхшилик қилишни биласизлар? Фақат ўзларингни ўйлайсизлар! Ҳаммани ҳам ўз газларинг билан ўлчайсизлар. Аммо сенинг ўйлаганингча бўлмайди. Мен ҳали одамларга керакман, керак бўламан...»
XXV
Субҳидам. Тоғлар уйқудан бош кўтариб, қоматини ростлай бошлади, дашт кенгайиб, равшанлаша боради. Жарлик ёқасидаги ўчиб қолган гулханнинг қорайиб қолган чўғлари секин сўнар эди. Унинг ёнида елкасига пўстинини ташлаб, сочлари оқариб кетган чол турарди. Энди пўстин билан йўрғанинг устини ёпишга ҳожат йўқ эди. Гулсари нариги дунёга – жаннат отлари орасига кетган эди...
Танабой ўлган отга қараб туриб ҳайратда қолди – унга нима бўлди! Гулсари калласини орқага ташлай, ёнбошлаб ётарди, унда юганнинг чуқур ботиб кетган ўрни кўриниб турарди. Тарс-тарс ёрилиб кетган туёқларидаги тақалари ейилиб кетган, букилмас оёқлари чўзилиб ётарди. У энди ерда бошқа юра олмайди, йўлларда ўз изларини қолдира олмайди. Кетиш керак эди.
Танабой отга охирги марта эгилиб қаради, унинг совиб қолган кўзларини бекитди. Танабой юганни олганича, орқасига қарамасдан одимлаб кетди.
У даштлик орқали тоққа йўл олди. Кетаркан чуқур ўйга толди. Қариб қолганлигини, куни битиб қолганлигини ўйлади. У
177


қанотларидан ажралиб қолган ёлғиз қуш каби тез учар шерикларидан орқада қолиб ўлишни истамасди. У парвоз қила туриб ўлишни истайди, токи бир ошёнда ўсиб, бирга йўл олганлар унинг тепасида хайрлашув қичқириқлари билан айланиб юришсин.
«Шомансурга ёзаман, – жазм қилди Танабой. – Хатга шундай деб ёзаман: Йўрға Гулсари эсингдами? Албатта эсингдадир. Мен унга миниб райкомга отангнинг партбилетини олиб борган эдим. Сенинг ўзинг мени жўнатган эдинг. Хўш, мен ўтган кечаси Александровкадан қайтиб келдим, йўлда менинг ажойиб йўрғам ўлиб қолди. Тун бўйи отнинг ёнида ўтириб бутун ҳаётимни ўйлаб чиқдим. Худо кўрсатмасин-у, йўрға Гулсари сингари мен ҳам йўлда ўлиб қоларман. Сен менинг партияга қайтишимга ёрдамлашишинг керак, ўғлим Шомансур. Менинг саноқли кунларим қолди. Илгари қандай бўлган бўлсам шундай бўлишни истайман. Сенинг отанг Чоро ўзининг партбилетини райкомга олиб боришни менга бекорга васият қилмаганини энди тушуниб турибман. Сен эса унинг ўғлисан ва мени – кекса Танабой Бакасовни биласан...»
Танабой юганини елкасидан ошириб ташлаб, дашт бўйлаб кетиб борарди. Юзларидан оқиб тушаётган кўз ёшлари соқолини ҳўл қилиб юборганди. Лекин Танабой уни артмасди. Бу – йўрға Гулсари учун тўкилаётган ёшлар эди. Кўз ёшлари орқали янги тонгга, тоғ этагида тез учиб бораётган танҳо кулранг ғозга боқди. Кулранг ғоз ўз галасига етиб олиш учун шошиларди.
– Учавер, учавер! – шивирларди Танабой. – Қанотинг толмай туриб, шерикларингга етиб ол.
Кейин хўрсиниб деди: – Алвидо, эй Гулсари!
У кетар экан, қулоғига қадимги қирғиз ашуласи эшитила бошлади.
...Она туя бир неча кундан бери елиб-югуради. Боласини чақиради, излайди. Қайдасан, қора кўзли бўталоғим? Жавоб бер! Елинимдан, тўлиб кетган елинимдан сут оқяпти, оёқларимдан оқиб тушяпти. Қайдасан? Жавоб бер. Елинимдан, тўлиб кетган елинимдан сут оқяпти. Оппоқ сут...
178