комитетининг бюроси бўлди.
Қабулхонада Танабой Бакасов ўзини кабинетга чақиришларини
кутиб ўтирар эди. Ичкарида у ҳақда гап борарди. Бу кунлар ичида у кўп ўйлади. Лекин у айбдорми ёки йўқми, буни ҳозирча била олмасди. Ҳокимият вакилига қўл кўтариб оғир жиноят қилганини тушунарди. Лекин гап фақат шундагина бўлганидаку, ҳамма нарса осонликча ҳал бўлар эди-я. У ўзининг ножўя хатти-ҳаракати учун ҳар қандай жазо беришларига тайёр эди.
Ахир у ғазабдан ўзини боса олмай колхоз учун жон куйдириб қилган хизматларини шамолга учириб юборди, ўзининг бутун ташвиш ва эзгу-ўйларини барбод қилди. Энди унга ким ишонади? Унинг аҳволини энди ким тушунади? «Эҳтимол, тушунишар? – умид учқунлари чақнади унда. – Ҳаммасини гапираман: бу йилги қиш ҳақида, қўйхона ва ўтов ҳақида... Майли, текшириб кўришсин. Хўжаликни шундай бошқариш мумкинми? – Ўтган ишларга сира афсусланмасди. – Майли, мени жазолашсин, – ўйларди у. – Эҳтимол, шунда бошқаларга енгил бўлар. Эҳтимол шундан кейин чўпонларга қарашар, бизнинг турмушимиз, қийинчиликларимизга эътибор беришар».
Лекин бир дақиқа ҳам ўтмасдан бутун кечмишларини эслаб, у яна ғазабига чидай олмай тиззалари орасида муштларини қисар, қайсарлик билан ўзиникини ўзи маъқулларди: «Йўқ, менинг ҳеч қандай айбим йўқ!» Кейин яна шубҳаланарди...
Қабулхонада негадир Иброҳим ҳам ўтирарди. «У нима қилиб юрибди бу ерда? Ўлакса кўрган қузғундай учиб келибди», – Танабойнинг жони ҳалқумига келиб унга тескари қараб ўтириб олди. У ҳам бошини қуйи солиб чўпонга қараб хўрсиниб, жимгина ўтирарди.
«Нега мунча чўзишяпти? – стулда типирчилаб ўтирган Танабой ўйларди, – жазо беришадиган бўлса – беришмайдими!» Кабинетга деярли ҳамма йиғилиб бўлган эди. Бундан бир неча дақиқа аввал ҳаммадан кейин Чоро кириб кетди. Танабой уни этигининг қўнжига ёпишиб қолган жундан таниди. Саман йўрғанинг сариқ жуни эди. «Жуда шошибди, Гулсари ҳам терга пишиб кетган бўлса керак»,
138


ўйлади у. Лекин бошини кўтармади. Қўнжига жун ёпишган, от теридан бир оз намланган этик Танабой олдидан аста босиб ўтиб эшик ортида кўздан ғойиб бўлди. Секретарь қиз кабинетдан чиққунча анча вақт ўтди.
– Киринг, ўртоқ Бакасов.
Танабой чўчиб ўрнидан турди-да, кабинет томон юра бошлади. Юрагининг тўхтовсиз гупиллаб ураётганлиги қулоғи остида эшитилиб турарди. Унинг кўз олди қоронғилашиб кетди. У бу ерда ўтирган одамларни деярли бир-биридан ажрата олмасди.
– Ўтиринг. – Туман партия комитетининг биринчи секретари Қашқатоев Танабойга узун столнинг охиридан жой кўрсатади. Танабой ўтирди. Оғирлашиб кетган қўлларини тиззасига қўйиб кўз олдини босган қоронғиликнинг тарқашини кутди. Кейин столнинг нариги четига қаради. Биринчи секретарнинг ўнг томонида кеккайиб Сегизбоев ўтирарди. Танабой бу одамга шундай нафрат билан боқдики, унинг кўз олдини ўраб турган қоронғилик бир зумда тарқаб кетди.
Стол атрофида ўтирганларнинг юзлари аниқ-таниқ кўринди. Сегизбоевнинг қовоғи осилиб, қизариб-бўзариб кетган эди. Чоронинг юзи эса оқариб кетган ва бутунлай қонсиз эди. У энг четда, ҳаммадан кўра Танабойга яқин ерда ўтирарди. Унинг ориқ қўллари столга ёпилган яшил мовут устида асабий қалтираб турарди. Чоронинг қаршисида ўтирган колхоз раиси Алданов аччиғланиб қаттиқ пишилларди, атрофига хўмрайиб назар ташларди. У кўриладиган ишга ўз муносабатини яширмасди. Бошқалар, афтидан, нима бўлишини кутиб турардилар. Ниҳоят, биринчи секретарь папкадаги қоғозлардан бош кўтарди.
– Коммунист Бакасовнинг шахсий ишини кўришга ўтамиз, – деди у сўзларни чертиб-чертиб.
– Ҳа, уни коммунист деб аташ мумкин бўлса, – деди кимдир истеҳзо билан тиржайиб.
«Ёвузлар! – деб қўйди ўзича Танабой, – улардан раҳм-шафқат кутма. Нима учун мен шафқат кутишим керак? Нима, мен жиноятчиманми?»
139


У ўзи ҳақидаги масаланинг ҳал қилинишида икки яширин рақиб томоннинг тўқнашиб қолганини ва уларнинг ҳар бири бу аянчли ҳодисадан ўзларича фойдаланишга тайёр эканликларини билмас эди. Биринчи томон – Сегизбоев ва унинг тарафдорлари, янги секретарнинг қаршилигини синаб кўриш ва агар иложи бўлса уни қўлга олишни ўйларди. Бошқа, иккинчи томон, бу Қашқатоев эди. Қашқатоев ўз ўрнига Сегизбоев кўз тикаётганини билар эди. Шунинг учун у ўз обрўсини ерга урмаслиги ва бу хавфли одамлар билан бўлган муносабатини ҳам кескинлаштирмаслиги керак.
Райком секретари Сегизбоевнинг ахборот хатини ўқиб берди. Хатда «Оқтош» колхозининг чўпони Танабой Бакасовнинг ҳақорати ва қилган барча жинояти батафсил ёзилган эди. Ахборотда Танабой рад қилиши мумкин бўлган бирор ортиқча нарса йўқ, лекин хатнинг оҳанги, унга қўйилаётган айбларнинг баён этилиш тарзи унинг тарвузини қўлтиғидан тушириб юборди. У ўзининг мана шу даҳшатли қоғоз олдида мутлақо ожиз эканини тушуниб етгач, аъзойи баданидан тер чиқиб кетди. Сегизбоевнинг ахбороти ўзидан ҳам даҳшатлироқ бўлиб чиқди. Бу қоғозга паншаха билан ҳам ташлана олмайсан. Қаршилик кўрсата олмайсан. Танабой ўзини оқлаш учун нималарни айтишни мўлжаллаган бўлса ҳаммаси бир зумда пучга чиқди. Ҳаммаси унинг кўз олдида ўз аҳамиятини йўқотиб, чўпоннинг ўз аҳволидан нолиб қилган аянчли арздодига айланиб қолди. Аҳмоқ эмасми ўзи? Бу даҳшатли қоғоз олдида у ўзини оқлай олармиди! У ким билан олишмоқчи?
– Ўртоқ Бакасов, сиз бюро аъзоси ўртоқ Сегизбоевнинг хатида келтирилган фактларнинг тўғрилигини тан оласизми? – сўради Қашқатоев ахборотни ўқиб бўлиб.
– Ҳа, – бўғиқ овоз билан жавоб берди Танабой. Ҳамма жим ўтирарди. Ҳамма бу қоғоздан ваҳимага тушиб қолгандай. Алданов, кўрдингизми нималар бўляпти, дегандай стол атрофида ўтирганларга сурбетлик билан қараб чиқди.
– Ўртоқ бюро аъзолари, агар рухсат берсаларингиз, мен бу ишнинг асл моҳиятига аниқлик киритсам, – дадил гапирди Сегизбоев. – Мен коммунист Бакасовнинг бу ишини шунчаки безорилик деб
140


тушунмоқчи бўлган ўртоқларни дарҳол огоҳлантириб қўймоқчиман. Агар шундай бўлганда эди, менга ишонинг, бу масалани бюрога киритмаган бўлар эдим. Безорилар билан курашнинг бизда бошқа йўллари бор. Гап, албатта, менинг шахсиятимнинг таҳкирланишида эмас. Менинг орқамда туман партия комитетининг бюроси турибди, агар билишни хоҳласангиз, бутун партия турибди ва мен унинг обрўсига путур етказишга, уни таҳқирлашга йўл қўя олмайман. Яна ҳам муҳими – бу иш коммунистлар ва партиясизлар ўртасида сиёсий- тарбиявий ишларни ўз ҳолига ташлаб қўйилганидан, райкомнинг идеология соҳасида олиб бораётган ишидаги муҳим камчиликлардан дарак беради. Бизнинг ҳаммамизга Бакасовга ўхшаш оддий коммунистларнинг мафкураси учун жавоб беришга тўғри келади. Яна бизга, унинг ўзи ёлғизми ёки ҳамфикрлари ҳам борми, деган масалани аниқлашга тўғри келади. «Чарм пальтоли янги манап!» сўзи билан у нима демоқчи. Пальтони бир четга қўйиб турайлик. Бакасовнинг фикрича, мен – совет кишиси, партиянинг вакили – янги манап, бойвачча, халқни бўғувчи эмишман. Қаранг-а! Тушуняпсизми, бу нима деган гап, нима маъно бор бу гапнинг тагида? Тушунтириб ўтириш ортиқча бўлса керак деб ўйлайман... Энди масаланинг иккинчи томони ҳақида. «Оқтош»даги чорвачиликнинг ўта кетган ёмон аҳволда эканидан хафа бўлиб, кўзимга ҳеч нарса кўринмай, гўё ўз социалистик мажбуриятини унутиб қолган Бакасовнинг кишини ғазаблантирадиган сўзларига жавобан уни зараркунанда, халқ душмани деб атадим ва унинг жойи партияда эмас, турмада дедим. Тан оламан – ҳақорат қилдим ва унинг олдида кечирим сўрашга тайёр эдим. Энди билсам ҳақиқатан ҳам бу шундай экан. Айтганларимни қайтиб олмайман ва дангал айтаман: Бакасов – хавфли, душмансифат одам.
Танабой нималарни бошдан кечирмади. У бошидан охиригача урушда бўлди. Аммо унинг юраги ҳозиргидек садо чиқариб уриши мумкинлигини хаёлига ҳам келтирмаган эди. Қулоқлари остида болға зарбасидек эшитилган бу садо руҳини эзар, қалбини тирнар, ўзини ўнглаб олишга имкон бермасди. «Тавба, – боши лўқилларди
141


Танабойнинг, – ҳаётимнинг бутун мазмуни – ишларимнинг бутун мазмуни қаёққа кетди? Мана энди келиб-келиб халқ душмани бўлдим. Мен-ку қандайдир қўйхона учун, чала ўлик қўзичоқлар учун, йўлдан озган Бектой учун азоб чекяпман. Буларнинг кимга кераги бор!..»
– Ахборотимдан келиб чиқадиган хулосаларни яна бир марта эслатиб ўтаман, – давом этди Сегизбоев сўзларни жой-жойига қўйиб. – Бакасов бизнинг тузумимизни кўролмайди. Колхозни, социалистик мусобақани кўролмайди, ҳаммасига тупуради, бизнинг бутун турмушимизни кўролмайди. Буни унинг ўзи колхоз парторги ўртоқ Саёқов олдида ҳам очиқчасига айтди. Бундан ташқари унинг ҳаракатларида ҳокимият вакили ўз хизмат вазифасини ўтаб турган вақтда унга суиқасд қилиш каби жавобгарликка тортиладиган жиноят состави ҳам бор. Мени тўғри тушунишингизни сўрайман, Бакасовни суд жавобгарлигига тортиш учун санкция беришингизни ва бу ердан чиқиши билан дарҳол қамоққа олинишини сўрайман. Унинг жиноятлари эллик саккизинчи моддага тамоман мос келади. Бакасовнинг партия сафида қолдирилиши ҳақида, менимча, гап ҳам бўлиши мумкин эмас!..
Сегизбоев ортиқча талаб қўйганини биларди. Лекин у шуни ҳисобга олган эдики, агар бюро Танабой Бакасовни жиноий жавобгарликка тортиш лозим деб топмаса ҳам, ҳар ҳолда уни партия сафидан чиқариши аниқ эди. Бу таклифни Қашқатоев қувватламай иложи йўқ эди. Ана шунда Сегизбоевнинг мавқеи яна кўпроқ мустаҳкамланарди.
– Ўртоқ Бакасов, сиз ўз хатти-ҳаракатларингиз ҳақида нима дейсиз? – сўради Қашқатоев бир оз асабийлашиб.
– Ҳеч нарса. Ҳаммаси айтилди, – жавоб берди Танабой. – Демак, мен зараркунанда, халқ душмани эканман, бундан кейин ҳам шундай бўлиб қоларканман. Шундай бўлгач, нима ҳақда ўйлаётганимни билишнинг нима кераги бор? Ўзларинг ҳал қилинглар, сизларга равшанроқ...
– Сиз ўзингизни соф виждонли коммунист деб ҳисоблайсизми? – Энди буни исбот қилиб бўлмайди.
– Сиз ўз айбингизни тан оласизми?
142


– Йўқ.
– Нима, сиз ўзингизни ҳаммадан кўра ақллироқ деб ҳисоблайсизми?
– Йўқ, аксинча, ҳаммадан кўра ақлсизроқ.
– Рухсат беринг, мен гапирай. – Кўкрагига комсомол значоги таққан ёш йигит ўрнидан турди. У ўтирганлар ичида ҳаммадан ёш бўлиб, нимжонгина, чўзиқ юзли, кўринишда ёш болага ўхшар эди.
Танабой уни энди пайқаган эди.
«Фош қилавер, бола, аяма, – деди у ўзича. – Мен ҳам қачонлардир шунақа эдим, ҳеч аямасдим...»
– Гапиринг, Каримбеков, – бош ирғади унга Қашқатоев.
– Мен ўртоқ Бакасовнинг қилмишларини маъқулламайман. У қилмишига яраша партия жазосини олиши керак. Шунингдек, ўртоқ Сегизбоевга ҳам қўшила олмайман. – Каримбеков ҳаяжондан овози титраб, ўзини босиб олди. – Мен ўртоқ Сегизбоевнинг ўзини ҳам муҳокама қилиш керак деб ҳисоблайман.
– Ана холос! – унинг сўзини бўлди кимдир. – Нима, сизда – комсомолда тартиб шунақами?
– Тартиб ҳаммада ҳам бир хил, – жавоб берди Каримбеков яна ҳам ҳаяжонланган ҳолда қизариб. Унинг тили тутилиб қолди ва танг аҳволдан қутулишга уриниб сўз қидира бошлади ва бирдан жон- жаҳди билан кескин ва ғазаб билан шартта деди: – Колхозчи, чўпон, кекса коммунистни ҳақорат қилишга сизнинг нима ҳаққингиз бор эди? Мана мени халқ душмани деб кўринг-чи... Сиз буни колхозда чорвачиликнинг аҳволи ёмонлиги учун хафа бўлганингиз, қайғурганингиз билан исбот қилмоқчи бўласиз. Лекин сиз, чўпон сиздан ҳам кўп қайғурганини кўз олдингизга келтиролмайсизми? Қўзилар нега ўляпти? Сиз унинг олдига борганингизда унинг турмуш шароити билан, ишлари қандай бораётгани билан қизиқдингизми? Йўқ, сизнинг ахборотингизга қараганда, сиз тўғридан-тўғри уни ҳақорат қилишдан бошлагансиз. Ҳозир колхозларда қўзилатиш кампанияси оғир аҳволда экани ҳеч кимга сир эмас.
Мен жойларда бўлиб тураман. Биз улардан талаб қиламиз, лекин амалда ҳеч қанақа ёрдам бермаймиз. Мен комсомол чўпонлар олдида
143


жуда ноқулай аҳволда қоламан, тўғриси уяламан. Қаранг, колхозларда қўйхоналар қай аҳволда? Озуқа масаласи-чи? Менинг ўзим чўпон боласиман. Ёш қўзилар ўлганда қандай аҳвол юз беришини яхши биламан. Институтда бизни бошқа нарсаларга ўқитишган эди. Жойларда эса аҳвол эскича. Буларни кўрсанг жонинг ачийди!..
– Ўртоқ Каримбеков, – унинг сўзини бўлди Сегизбоев, – раҳмимизни келтиришга уринманг. Ҳис-ҳаяжон – ҳар хил маънони англатадиган тушунча. Фактлар керак, фактлар, ҳис-ҳаяжон эмас.
– Кечирасиз, бу ерда жиноятчи устидан суд бўлаётгани йўқ. Балки партия сафидаги бир ўртоғимизнинг иши ўртоқларча муҳокама қилинмоқда, – давом этди Каримбеков. – Коммунистнинг тақдири ҳал қилинмоқда. Келинглар, биргалашиб ўйлаб кўрайлик. Ўртоқ Бакасов нима учун шундай иш қилди. Албатта, унинг ишини қоралаш керак. Лекин бу ҳол қандай юз берди. Колхознинг энг яхши чорвадорларидан бўлган Бакасов қандай қилиб бу аҳволга тушиб қолди?
– Ўтиринг, – деди норози оҳангда Қашқатоев. – Сиз бизни масаланинг асл моҳиятидан четга тортяпсиз, ўртоқ Каримбеков. Менимча, бу ерда ўтирганларнинг ҳаммасига шу нарса аниқ равшанки, коммунист Бакасов оғир жиноий иш қилган. Бу қандай гап? Қаерда кўргансиз бунақа ишни? Биз ўз ходимларимизнинг обрўсини туширишга, бизнинг вакилларимизга паншаха кўтариб ҳамла қилишга ҳеч кимга йўл қўймаймиз. Ўртоқ Каримбеков, сиз қалб, ҳиссиёт ҳақидаги ўринсиз тортишувлар ўрнига комсомол ишларининг қандай бораётгани ҳақида ўйлаб кўрсангиз бўларди. Туйғу-туйғу билан, иш-иш билан. Бакасовнинг қилган иши бизни сергаклантириши керак ва албатта, унга партия сафида ўрин йўқ.
Ўртоқ Саёқов, сиз колхоз парторги сифатида бу воқеаларнинг ҳаммасини тасдиқлайсизми? – сўради у Чородан.
– Ҳа, тасдиқлайман, – деди ранги оқариб кетган Чоро секин ўрнидан туриб. – Лекин мен бир нарсани айтмоқчи эдим...
– Нима демоқчисиз?
– Биринчидан, мен Бакасовни ўзимизнинг партия ташкилотимизда муҳокама қилишимизни сўрардим.
144


– Бу шарт эмас. Партия ташкилотининг аъзоларига райком бюроси қарори ҳақида ахборот берасиз. Яна нима керак?
– Шуни айтиб ўтмоқчи эдимки...
– Нимани, ўртоқ Саёқов? Бакасовнинг партияга қарши хатти- ҳаракатлари кўриниб турибди. Энди буни тушунтирадиган жойи йўқ. Сиз ҳам жавобгарсиз. Коммунистларни тарбиялаш соҳасида ишларни барбод қилганингиз учун сизга ҳам чора кўрамиз. Нима учун сиз ўртоқ Сегизбоевни бу масалани бюрога қўймасликка кўндиришга ҳаракат қилдингиз? Хаспўшламоқчимидингиз? Бемаънигарчилик! Ўтиринг!
Мунозара бошланди. МТС директори ва туман газетасининг муҳаррири Каримбековни қувватлаб чиқдилар. Бир он ҳатто Танабойни ҳимоя қилиш мумкиндек кўринди. Танабойнинг ўзи эса руҳи тушган ва ҳаяжонланганидан хеч кимнинг гапини эшитмасди. У ҳадеб ўз-ўзига савол берарди: «Менинг бутун орзу-умидларим қаёққа кетди? Бизнинг отарларда, подаларда бўлаётган аҳвол билан бу ердагиларнинг ишлари ҳам йўқ. Мен аҳмоқ бўлиб юрган эканман. Ўз умримни колхозни деб, қўй-қўзилар деб ўтказдим. Ҳозир эса буларни ҳисобга олмаяптилар. Энди мен хавфли одамман. Жин урсин сенларни! Билганларингни қилинглар – агар шу билан ишлар яхшиланиб кетадиган бўлса – ачинмайман. Мени уриб ҳайданглар, менинг куним битган, уринглар, аяманглар...»
Колхоз раиси Алданов сўзга чиқди. Унинг башараси ва ҳаракатларидан Танабой кимнидир койиётганини сезди. Лекин кимни? У «Кишан... йўрға, Гулсари...» деган сўзни эшитмагунча буни тушуниб етмади.
– ...Нима бўлди дейсизми? – деди Алданов жаҳл билан. – Биз отни тушовлаб қўйишга мажбур бўлганимиз учун у очиқдан-очиқ менга, бошингни уриб ёраман, деб дўқ урди. Ўртоқ Қашқатоев, ўртоқ бюро аъзолари, мен колхоз раиси сифатида бизни Бакасовдан қутқаришларингизни сўрайман. Ҳақиқатан ҳам унинг жойи турмада. У раҳбар ходимларнинг ҳаммасини ҳам кўролмайди. Ўртоқ Қашқатоев даҳлизда Бакасовнинг менга қилган дўқ-пўписаларини тасдиқловчи гувоҳлар ўтиришибди. Уларни бу ерга таклиф қилиш
145