berajagi, bu ishlarni chap va o‘ng yelkasidagi ikki kotib farishta yozib borajagini bilishi bilan ko‘zlari yoshlandi. Shu kundan boshini o‘radi, ko‘pchilik orasida o‘zini qanday odobli tutsa, yolg‘iz qolganda ham shunga qattiq amal qildi.
Ayollar to‘planishgach, bemalol ochiq-sochiq o‘tiraveradilar. Hatto Fotima yaxshi taniydigan adabli, tarbiyali bir nechta xotinlar ham shunday ish tutishdi. Dugonalari, uni ham boshini ochib, ro‘molnni yechib o‘tirishga qistashardi. U qabul qilmasdi.
— Bu yerda hech kim yo‘q-ku, Fotima, kim ko‘rib o‘tiribdi?! Buncha talabchan bo‘lmasang?!
— Alloh ko‘radi, — deb javob berardi Fotima.
— Xo‘p, sen o‘raganing bilan sochingni Alloh ko‘rmaydimi? — deya e’tiroz etdi dugonasi. — Tabiiyki, ko‘radi.
— Unda nechun bu taassub, mutaassiblik?! Nimadan buncha saqlanasan, Fotima?!
— Istaymanki, Alloh meni uyalishimga sabab bo‘lgan holatda ko‘rmasin. O’zi amr etgan, rozi bo‘ladigan qiyofada ko‘rsin.
Hech qanday e’tirozga o‘rin qolmadi. Fotima yodlangan qoidalarni shunchaki gapirmadi, balki shu qadar sammiy javob berdiki, ochilgan tizzalar va boshlar darhol yopildi, bu so‘zlar vijdonlarga qadar yetdi, qalblar titratib yubordi. Shu kundan so‘ng Fotimaga bunday tak lif bilan murojaat qilishga hech kim botinmadi. Hatto uni ziyorat qilgani kelishgan dugonalari boshqa joylardagiday va avvalgiday emas, tartibli va nazokatli bo‘lgan holda o‘tiradigan bo‘ldilar.
Bolalikdan xotirasida qolgan bir voqea bor: bir kun boqqa borishdi. Olti yoshga kirib- kirmagan Fotima bog‘dan u yoq bu yoqqa yugurayotib bir olma topib oldi va «ona senga olma keltirdim “dedi sevinib, so‘ng toklar orasiga kirib ketdi. Yon qo‘shnining bog‘idan bir bosh chiroyli uzum ularning bog‘iga osilib turardi. Endi uzaman deb turganida otasining ovozi darhol ko‘l tortishga maj etdi:
— Fotima,uzma qizim! Bu uzum bizga harom!
Uning jajji shuurida uzum qora bo‘lganligi uchun harom degan fikr qoldi. Oradan yillar o‘tdi, lekin Fotima bir dona ham qora uzum yemadi. Uzumning qoraligi uchun emas, birovning moli bo‘lgani uchun harom ekanini yillar o‘tib bilgach ham oq va qora uzum ko‘yilsa, uning ko‘llari beixtiyor oqga uzalaverardi...
Bu yil o‘n to‘qqizga kirayotgan Fotima kichikligidan shunday o‘sdi. Qalbidagi Allohdan qo‘rqish, odob va tarbiya hissi vijdonidagi iffat tuyg‘usi, insoniy noztkliklar... Yoxud suhbatlari, uyalishlari, harakatlariyu muomalasi...Uni o‘zidan katta-kichik, barcha ayollarga o‘rnak qilib ko‘rsatish mumkin. Chunki Fotima o‘zini, so‘zlari va harakatlarini nazorat qilishga qodir qiz bo‘lib yetgandi.
Fotima bo‘y yetgan qizlar kabi atrofdan so‘rala boshlandi. So‘raganlar orasida boy- badavlatlar, faqiru o‘rtahollar bor. Bulardan har biri bir bahona bilan etilardi. Fotima turmushga chiqishi kerak bo‘lgan olam dini butun bir musulmoy, pok, go‘zal axloqli, insoniy fazilatlar bilan ziynatlangan inson bo‘lishi kerak. Boy yoki faqir bo‘lishi uning uchun aytarli ahamiyatga ega emas. Mahallasida boy deb tanilgan va zamona zayli bilan faqirlashgan kishilar bor. Bir zamonlar kunlik ovqatini zo‘rg‘a topib, ertangi quni uchun ko‘lida hech vaqo bo‘lmagan,lekin serg‘ayratligi tufayli boshqalarga yordam beradian darajada boyib ketgan odamlarni ham biladi. Shu tufayli Fotima mol-mulk kabi bugun kelib, erta ketadigan narsalarga ahamiyat bermasdi.
Bir kuni uni ikki bolali beva erkakka so‘rab kelishi. Xotini bir yil burun vafot etgan bu odamning bolalari parishon bir holda qolgandi. Buvisi,ya’ni marxum xotinning onasi bu parishonlikni biroz bo‘lsada kamaytirish uchun ancha urindi, lekin o‘zi ham xastalanib qoldi. Shundan so‘ng Odilbek bolalarining axvolini biroz bo‘lsada yaxshilash umidida ikkinchi bor uylanishga istar-istamas rozi bo‘ldi.
7


Odilbek namozxon, xushfe’l, xushbichim, fayzli bir inon edi. U haqda eshitilgan qisqa ma’lumot — shu. Fotimaning onasi bunday turmushga rozi bo‘lmaydiganga o‘xshardi. Ikki yetimga qarash oson bo‘ptimi?! Uni muamolar kamroq,har jihatdan to‘kin oilaga uzatmoqchi edi. U to‘g‘rida qizi bilan maslahatlashdi:
— U odam yaxshilikka yaxshi emish, ammo ikki yetimn or, qizim, nima qilasan? — Ularga farzandimday qarayman, ona bo‘lib tarbiyalayman.
Ona bo‘lib qarash osonmi, qizim? Saniha nima qildi? Ismoil yegan tayoqlarni ko‘rmayapsanmi? Bola shuncha zulm ko‘ryapti, Saniha shuncha gunoh orttiryapti.
Xo‘sh, Sanihaxonim onalik qildimi, buni istadimi,bunga tirishdimi? Kelganining uchinchi kuniyoq Ismoil uydan yig‘lab chiqmaganmidi? Qachon Ismoil Salmaday go‘zal, toza liboslar kiydi? Qachon Salma bilan teng ko‘rildi? Salmaga qarashdan ortib, biror marta do‘stlari bilan o‘ynadimi? Aminmanki, u uyda Salma Sanihaxonimning bolasi, Ismoil esa uning xizmatkoriday ko‘riladi. Hatto xizmatkorga ham bunday muomala qilmaydilarku.
— Qizim, bir narsa menga ma’lumki, yetimning qahri qattiq bo‘ladi. Qancha urinma, o‘zingni ularga ona sifatida tan oldirolmaysan. Senga bir narsa aytaymi? Yetimg‘esirsiz, qaynonasiz, bolasiz oilaga kelin bo‘lishing kerak. Nega o‘zingni zaxmatga urasan,el qilmaganni qilasan?
— Ho‘sh, unda bu bolalar nima bo‘ladi, ona? Bironta o‘zini bilmaydigan kelib har xil zulmlar o‘tkazsa, bechora bolalarning HOAI ne kechadi, ularning aybi nima, ona?
— Senga nima, Fotima? Birovning bolasi bo‘lsa, o‘ylagan narsangni qara. Qancha chidaysan, bir hafta, bir oy sabr qilding, xo‘sh, oxiri nima bilan tugaydi? Bir kun kelib boshqacha o‘ylab qolasan. Pushaymon bo‘lasan, hayoting so‘ngigacha ularning dardiga o‘ralashib o‘zini jabr qilasan, yo Sanixaga o‘xshab, og‘izlariga urib, tashqariga quvib, haydaysan. Bundan boshqa yo‘l bormi?
— Bor, ona. Ularni o‘z farzandimday o‘stirib, savob olish bor. O’z bolasini parvarish qilish hayvonning ham qo‘lidan keladi. Inson bir pog‘ona ustun bo‘lishi kerakmasmi? Insonning xayvovdan ustunligi g‘arib yetimni bolasiday bag‘riga bosa olishida emasmi? Zulmning har qanday turi ham yomon, ammo yetimga qilingam zulm, zolimni, ya’ni zulm qilguvchi insonni hayvondan pastroq tushirib ko‘ysa kerak.
Bu suhbat Fotimaning istagi amalga oshishi bilan yaqunlandi. Qizini so‘ratgan bu odamning yomon odam emasligini bilgan otasi ixtiyorni Fotimaga berdi Yetimlarni parvarishlash Fotimaning qo‘lidan keladi Agar Fotima xoxlayotgan inson axloqiy buzuq, ichkiliboz, qimorboz, din dushmani bo‘lsa, qizini unga bermaslik otaning burchi. Aksi bo‘lsa, Fotimani o‘z ixtiyoriga qo‘yish kerak. Shu sababdan sovchilarga muvofiq va munosib javob berdi.
Bayramdan bir oylar keyin Ismoilning ahvolini ko‘rganlar uning sekin-asta o‘nglanib borayotgani haqida xulosa chiqarishlari mumkin edi. Ba’zan otasi uni bozorga olib borar, ba’zan Ismoil o‘rtoqlari bilan o‘ynardi. Uyda yana uni kaltaklashyaptimi, yo‘qmi bilib bo‘lmasdi. Faqat ilgarigiday tayoq yeyishlar nihoyasiga yetgan!
eDI. Buni birinchilardan bo‘lib Fotima angladi.Aslida Fotimaning ikki yetimi bo‘lgan kishiga turmushga ishiga sababham Ismoil edi. To‘g‘rirog‘i, Ismoil chekkan iztiroblarning uning ko‘nglida qoldirgan teran ta’siri edi bu. Ikki yetimning qo‘nglini olish—ularni zolim ko‘liga tushishdan kutqarish edi uning niyati. Yo‘qsa, Fotimaday ham ruhiy, ham jismoniy go‘zallik sohibasi,ishchan qizga uylanmoqchi bo‘lganlar ko‘p edi. Yana ko‘plab topilardi ham. U uylangan odamga turmushga chiqarkan, uning marhum xotini xotiralariga bog‘lanib qolishi mumkinligini bilgani holda, bu go‘daklarni qutqarish fikrida edi. Modomiki, bo‘lg‘usi er murosali inson ekan, muammo yo‘q hisob. Har holda o‘lgan bilan tirik bir emas. Endi uylangan xotini ham sevadi, hurmatlaydi. Buning ustiga, Fotima eri bo‘ladigan odamga, birinchi xotiniga nisbatan xurmatni unutishini taklif etadigan, uni
8


esidan chiqarmagani uchun xafa bo‘ladigan, tirg‘aladigan qiz emas. O’zi bir vaqtlar kichikligidan boqib katta qilgan mushugi yo‘qolganda uning xotirasini ko‘nglidan chiqarib tashlayolmagan Fotima, ikki bolasini omonat qoldirgan bir insonni unutib yuborishni tasavvuriga sig‘dirolmasdi. Bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri muruvvatsizlik bo‘lardi.
O’zining u xonimni unuttiradigan nima bor? Balki u xotin ko‘p ustun, saviyali, fazilatli bo‘lgandir. Uni unutish— u qoldirgan go‘daklarni ham yoddan chiqarish demakdir. Holbuki, Fotima bu xonadonga shu go‘daklarni deb kelmoqda edi, toki ular unutilmasin, iztirobda qolmasin.
***
Fotimaning ikki yetimi bor odamga tegishga rozi bo‘lishidan qarindosh urug‘ behad hayron bo‘lib qoldi. Ular bolani eplash mushkulligidan so‘zlar, o‘ylamasdan ish tutilayotganligini aytib, kuyinishardi. Yosh, kelishgan u odamning qusur va kamchiliklari deyarli yo‘q aksincha, u bir talay fazilatlarga ega. Qarindoshlarning ba’ilari do‘stona achinishib, ozorlanishar, ba’zilari esa qaror qabul qilgan Fotimani ayblashar edi. Hali ham fikridan qaytish uchun kech emasligini, aksincha, bu eng to‘g‘ri yo‘l ekanini aytishardi. Onasi kelganlarning dashnomlariga javoban:
— Qancha harakat qilmay kor qilmadi, tushuntirolmadim. Ne qilay, qo‘limdan nimaham kelardi. Ana o‘zingiz chaqirib gaplashinglar, —demoqdan boshqa chora topolmasdi. Ular Fotimaning o‘zi bilan gaplashishdi:
— Fotima, seni yaxshi ko‘rganimizdan kuyinamiz. Bo‘lmasa, bizga nima? Ke, o‘zingni qiynama. Xohlasat pochchang aralashadi. Kech bo‘lmasdan oldini olaylik.
Fotimaning yuragi siqildi. Nega har kim aralashaveradi? Boradigan, yashaydigan va buni ko‘ngil rizoligi bilan istagan uning o‘zi-ku. Har holda o‘z zararini o‘z ham ularchalik o‘ylar va tushunardi.
— Hola, — dedi, — meni yaxshi ko‘rganingiz uchun gapiryapsiz, ammo mening qarorim qatiy. Mening maqsadim ikki go‘dakka qarash hamda ularni iztirobdan, mashaqqatdan kutqarish. Men pushaymon qilmayman. Buning uchun behuda aziyat chekmang.
— Ishqilib pushaymon bo‘lib qolmasang bo‘lgani, Fotima!
— Parvardigorim meni uyaltirmas. Yomon ish qilmoqchi emasmanku! So‘z shu yer da to‘xtadi.
***
To‘yni oddiygina o‘tkazish taklifi keldi. Fotimanin otasi bu taklifni ma’qullab qarshi oldi. — Xotini yaqinda vafot etgan odam, dabdabaning bugun va umuman hojati yo‘q, — dedilar .
Fotima ham bu taklifni o‘rinli deb bildi. Hatto bundan Odilbekning tushungan bir inson ekani ko‘rinardi.Hurmatli inson bo‘lmasaydi, marhum xotinining xotirasini xayoliga ham keltirmasdi.
***
Yillar bo‘yi inson ko‘li tegmagan, parvarishdan uzoq, begona o‘tlardan ko‘rinmas holga kelgan bog‘cha bilan istalgan mahalla va hattoki shahar ayollari ahvoli o‘rtasida katta o‘xshashlik bor. Bu bog‘chada yetishgan narsalarning ko‘pi iste’molga yaroqli mahsulot bo‘lib yetishishi qiyin. Bog‘bon tarbiyasi bog‘cha uchun begona edi. Shu sababdan har nihol, o‘zicha — qanday yo‘l topsa, shunday o‘sib yotardi.
9


Mahalla ayollari ham shunday. Kichik yoshdan quloqlari tarbiya uchun burilmagan, Faqat betakalluf bir turmushning beparvo tarzi quloqlariga quyilib,qalblariga qadar o‘rnashgan. Shu sababdan ular hislariga, orzulariga to‘qri kelgan narsalarni o‘zlari bilganicha, o‘zlari xohlaganicha qoyillatib bajarishardi. Faqat aql va mantiq zaruratiga, axloq va fazilat amriga kelganda loqayd qolishlari ko‘zga tashlanadi. O’tirib birovni g‘iybat qilishda, chog‘ishtirishda, chaqimchilikda, bahslashishda, urushishda barcha mahoratlarini ishga solib, o‘rtaga chiqaradiganlar ko‘p. Ammo o‘zlarini bundan saqlaydigan ayollar ozdir. Ayollarning hammasi shunday deyish insofdan bo‘lmasa kerak. Ular orasida ham orzu- umidlari, maqsad va tuyg‘ulari, faoliyatlarini Alloh rizosi uchun qiladigan, irodasini hislari qarshisiga qudratli bir qo‘mondon kabi oladiganlar bor. Go‘yo tasodifan yovvoyi o‘tlar iskanjasida qolgan noyob bog‘ guli kabi. Ba’zan bu gul atrofini qichitqi o‘tlar qoplaydi, chirmoviqlar o‘raydi, tikanlar kurshaydi va gulni yoniga yaqinlashib bo‘lmas holatga keltiradi. Lekin, baribir, uning xush bo‘yi atrofga yoyilishidan, go‘zal rangi yiroqlarga joziba taratishidan ko‘z quvnaydi, dimog‘ chog‘ bo‘ladi, jon xuzur qiladi.
Fotimaning turmushga chiqishini eshitib, tabriklagani kelganlar orasidagi (.....) Xonimni ham Fotimalar malhallasining guli deyish mumkin. Bu xonim Fotimaning jasoratli qarorini qutlagani va unga bu qarorda sobit qolmoqni tashviq qilgani kelgandi. Ikki kunlik huzur-halovat uchun fazilat va xaqiqat yo‘lini tark etmasdan, yolg‘iz qolib mashaqqatlarga duch kelsa ham sabr etishni maslaxat va nasihat qilgani kelgan bu ayol xush qarshilanishga arzigulik, yaxshi kutib olinishga munosibdir.
Qalbi xaqqa bog‘langan, yomonliqdan yuz o‘girgan insonlarda boshqlarga o‘xshamagan, porloq bir vijdon bor. (...) Xonim fazilatsizlikni, fayzsizyashamoqqatashviqni, haqsizlikni, huquqsizlikni ko‘rganda qo‘l siltab, ko‘z yumib ketmaydigan, iloji boricha chora topishga, tadbir qilishga kirishadigan, hech bo‘lmaganda ich-ichdan iztirob chekadigan vijdon soxibasi edi. Ko‘pchilik xato manzil tomon kim o‘zarga shoshgan bir davrda ularni haq yo‘lga yurishga undashni amr etgan bir vijdon sohibasi edi u. Fotymaning eshigida bir xonim turardi. Ko‘rinishida sokinlikdan boshqa narsani ifoda etmagan, samimiyatdan boshqa narsa o‘qilmagan chexrasidan qalbiga boqsangiz vulqonlar otashli, ummonlar kabi bezovta bir olamning aks etganini ko‘rishingiz mumkin.
Eshik ochildi. Qirqqa yakranlashgan, o‘rtadan baland, uzunga yaqin bo‘yli, boshini sharf bilan yaxshilab o‘ragan bir ayol ko‘rindi. Hech qachon kelmagan, bir uzoq ko‘shni tashrif buyurdi. Fotima har kuni bir necha mehmonlar kelishiga odatlanganligi va ularning kelish sababini bilgani uchun uyiga ilk bor mexmon bo‘lib kelgan uzoq qo‘shnining tashrifidan xayron bo‘lmadi, uni begonalardek qarshilamadi.
Mehmon xonimda xar kun keladiganlarda uchramagan bir xususiyat ko‘zga tashlanib turardi. Harakatlarida, turishidayoq ro‘parasidagi odamni hurmat bilan muomala qilishga majbur etadigan viqor va jiddiyat sezilardi. Bir qahva ichguncha qancha «zahmat chekkani»ni takrorlaydigan yoki ming turda g‘iybat qiladiganlardan emasligi bilinib turardi. Ayol jimgina qaxva ichdi, tashakkur aytdi, Alloh ziyoda etsin, deya duo qildi. So‘ng Fotimaning turmushga chiqish haqidagi qaroridan juda mamnunligini aytib, tabrikladi. Bu haqda suxbatlashish mumkin bo‘lgan bironta mehmon kelishiga umid qilmagan Fotima shoshib qolganday bo‘ldi. Mexmon xonim davom etdi:
«Faqat, qizim, insonlik sharafi xayrli qaror qabul qilishdagana emas, balki turli aziyatlar qarshiida qabul qilingan qarorda sabr bilan davom eta bilmoqdadir. Bu go‘daklarga beradigan har bir luqma taoming, aytadigan har so‘zing Alloh xuzurida zoe ketmasligini, qiymatli bo‘lishini unutma. Ularga qiladigan xar yaxshiliging, Payg‘ambaringga qilingan yaxshilik ekanini yodingda tut. Bilursanki, u zotham tug‘ilmaslaridanoq otalaridan, olti yoshlarida onadan yetim qoldilar. Yetimlarning ko‘z yoshlarini sening mehr-shafqating to‘xtatsa, sendan baxtli odam yo‘qdir. Ha, bu yo‘lda ancha zaxmat va aziyat chekasan.
10


Sabr etsang, bu zaxmatlar ertaga rahmat bo‘lib qarshingdan chiqadi. Peshona terini to‘kib insonligini isbot etganni, Payg‘ambari xurmatiga yetimlarga ko‘z-quloq bo‘lganni Alloh ko‘z ko‘rmagan ne’matlar bilan siylaydi. Ularga onalari yo‘qligini «Fotima yaxshi ayol ekan”, deyishlari uchun emas, Alloh rozi bo‘lishi uchun sezdirmaslikka kirish». Fotima qabul qilgan qarori uchun shu kunga qadar ilk marotaba qutlanayotganini tushundi. Uylariga ilk bor kelgan bu xonimning so‘zlari riyodan yiroq, g‘oyat samimiy edi. Ketayotganda, haligacha tanishib suhbatlashmaganidan xijolat bo‘lib qo‘lini o‘parkan, xonimdan duo qilishinn so‘radi, bu xil nasihatlarni kutganini bildirdi.
Ko‘k yuzidagi bulutlarni shamol atrofga tarqatgann kabi insoniy vaznfasini ijro ztgach, vazmin qadamlar bilan uyiga yo‘nalgan bu xonimning orqasidan yerdagi chang to‘zonlarni ko‘kka sovuradigan bir shamol turdi. Bir onda odam-odamni tanimaydigan holat vujudga keldi. U to‘zonva quyun ichra sokinlik bilan odimlayotgani qo‘zga tashlanib turardi. Bu manzara Fotimaga botilning kelib-ketishini, chang-to‘zon kabi ekanini, faqat haq qudratli va boqiy bo‘lib qolaverishini eslatdi.
***
Kim edi bu ayol? Ismini aytishni lozim topmagan, hatto aytmasliqdan ko‘nglida huzur tuygan bir ayol. Sababi nima edi? Uyaladigan ish qildimi yoki «nechun bunday qilding?» —deb so‘rab ketadiganlardan biri ekanligi uchun shunday yo‘l tutganmikan? Albatta, yo‘q.
Agar: «Ajabo, bu xonim ushbu ishni Alloh rizoligi uchun qilganidan va faqat U bilishi yetarli ekaniga ishonganidan o‘zini tanitishni istamagandir?»—deyilsa, javob savolning o‘zida aks etgan bo‘lardi.
Insonda bir dard bor. Amallarini boshqalarga bildirish dardi. Bu dard ba’zan tarbiya va odob doirasidan chiqib ketadi. Inson bir yaxshilik qiladi. Faqat bu yaxshilik mukofotini Allohdan kutmasdan, boshqalarning boshlarini qotirib, kuloqlariga yetkazmaguncha rohat topmaydi. Kelajak nasllarga qanday yetkazishadi? Buning ham chorasi bor, yo‘li oson. Darhol marmar lavhaga ko‘rsatilgan yordam va o‘zining ismini yozdiradi, Tamom. Kim nima deydi?
Ba’zan birovga ertalab yaxshilik qilinib, kechqurun yuziga solinadi. Lekin bu jahonda bildirmasdan yaxshnlik qilib, bu yaxshiligini yodida saqlab yurmaydiganlarning ham borligi aniq. Haqiqat shuki, Fotimaning mehmoni — har so‘zi gavhardan ziyoda bu ayol dunyoning ismsiz janoblari orasidan o‘rin olishga loyiqligini o‘z harakatlari bilan isbot etgandi. Alloh undan rozi bo‘lsin.
Uning mukofoti uni tanimagan, faqat ortidan bu yo‘lda duo qilganlarning Alloh huzurida qabul bo‘lingan niyozlaridir.
***
Odilbek bir necha xonadonga bosh urib, nihoyat muvaffaqiyatli javob oldi..Uning avval uylanganini, buning ustiga ikki yetimi borligini eshitganlar darhol rad etardilar. Odnlbek tul xotinlar balki bu turmushga rozi bo‘lar deb o‘ylar, biroq hech kimdan ijobiy javob ololmasdi. Nihoyat Fotima ismli bir qizning oilasi bu taklifni:
— Bir o‘ylab ko‘raylik... — deya qarshilashdi va bir haftadan keyin rozi bo‘lishdi.
Xotini o‘lganiga bir yil bo‘ldi . Undan xotira bo‘lib uch yoshli qizaloq va besh yashar o‘g‘il qoldi. Odila va Husayin. Bu bir-birvdan sevimli, bir-biridan go‘zal va shirin, shu bilan birga bir-biridan tolesiz ikki go‘dak uning ko‘lida qoddi. Ne qilarini bilmaydi.
Xotinining xasgaligi kuchaygan sayin, hayotdan umidi uzilarkan, go‘daklarni avvalo
11


Allohga, qolaversa eriga omonat qoldirganini bir lahza bo‘lsin yodidan chiqarmaydi. So‘nggi kecha edi. Xasta qiynalib nafas olar, har nafas olganda tili zo‘rg‘a qimirlar, bir narsalar aytayotgandek bo‘lardi. Odilbek uning ahvoli yomonlashganini sezishi bilan qulog‘iga bir necha bor Alloh... Alloh dedi. U javob bermadi. Minnatdor ko‘zlarini eridan olib, qo‘llari bilan ishorat qildi.
Odila belanchakda yotar, Husayin uni kuldirib, o‘ynardi. Xasta ayol eriga qaradi, so‘ng ko‘li o‘ynayotgan bolalarni ko‘rsatganday uzaldi. Faqat uzalgan qo‘l havoda qolmadi, ko‘rpa ustiga tushdi. Bu orada chukur nafas bilan Alloh kalimasi eshitildi. Ko‘l boshqa qimirlamadi. Faqat hamma narsadan bexabar o‘ynayotgan bolalarini ko‘rsatganday oldinga uzanib qoldi. Balki bu xarakati bilan so‘nggi hayotining g‘unchalarini, kurtaklarnni omonat qoldirayotganini yana bir bor bildirib, uylanadigan xotiniga bu go‘daklarni ezdirmaslikni vasiyat qilmoqchi bo‘lgandir.
Odilbek ko‘zlarida qalqqan yoshlarni sassiz sidirarkan, bir necha soniya avval onasi bo‘lgan bu yetimlarga iztirob va achinish bilan qaradi. Odila akasi tebratayogan belanchakda qulgidan to‘xtamasdi...
Uning kulgisi yana qancha davom etadi? Buni tushunishga hali ojiz edi. Har qanday inson oilasidan o‘limdan qattiq ta’sirlanadi, nihoyat bu taassurot kundan-kunga kamayadi. Biroq shunday payt keladiki, unga aloqador nimadir xotiralar cho‘g‘ini qo‘zg‘ab, o‘t oldirib yuboradi, ko‘ngil iztirob alangasi ichra qoladi...
Odilbekning ahvoli, ta’siroti boshqacharoq kechdi. Uzoq vaqtlar ko‘nglida Xayriyaning alohida bir joy band etib turganini his etdi. Bu uning oilasiga, xotiniga vafosidan edimi yoki undan yodgor qolgan ikki no‘dakning kundan-kun onalarini qo‘msashlariga, izlashlariga boqib, qon yig‘lab, yarasi yangilanib, ko‘ngli zirqirashidanmi? Odilbek uchun vafo hissidan ko‘ra ikki norasidaning achchiq holi kuchlilik qilgandek edi, go‘yo. Biroq uni vafosiz deyish insofsizlikdir. Tunlar onasizlik tufayli g‘ariblikda qiynalgan yetimlarni kuchog‘iga olib sevmoqning ta’rif etilish mumkin bo‘lmagan bir xis paydo qilishini boshidan kechirganlar yaxshiroq bilsalar kerak. Aslida bular musibatda qolganmi? Quchoqlarida boshlari egik turgan, sevgalisi tark etgan bir oshiq, maxzunligi og‘ushida jim qolgan go‘daklarmi aslida? Barchasining bag‘ri yarim. Barchasi kuygan. Ko‘ngillari yarali. Shu bilan birga xotinidan judo bo‘lgach, bir-ikki yil o‘tib uylanganlarning chexrasi ochilganini ko‘rganlar ko‘pdir. Bunga aksi o‘laroq uyda ko‘chada, maktabda doimo g‘ussali, yig‘lamoqqa tayyor yetimning qosh-ko‘zi kulib turishi nodir hodisadir.
Ota ko‘ngli bir ayol bilan to‘lishi mumkin. Faqat bola ko‘nglini oladigan, ko‘nglini to‘ldiradigan ayol endi dunyoda yo‘q. Ota sevgisi bir insonga bo‘lgan sevgidan iborat, bolaning mehr-muhabbati esa faqat onaga bog‘likdir. Ona yer yuzida bir donadir, yagonadir. Uning onasi o‘lgach, uyga yangi bir ona keladi. Otaning aytishicha, bu onaning avvalgisidan kamchilik tarafi yo‘q. Faqat bolaning fikricha, bu ona bilan avvalgi onani qiyoslash inson bilan uning soyasini tenglashtirishdek gap. Biri butun borlig‘i bilan shafqat va marhamatdan iborat bo‘lsa, boshqasi faqat moddiy va shakliy jixatdangina onaga o‘xshaydi. Biri sevsa, ikkinchisi uradi, biri bag‘riga bossa, o‘zgasi ko‘ksidan itaradi, Birinchisi — ona, ikkinchisi—o‘gay ona.
Odilbek bolalarida onasizlik tuyg‘ularini ko‘rgan sayin, dardi ham ortib bordi. Ularni har oqshom, har tun kuchog‘iga olarkan, ko‘li ko‘zyoshlardan nam bo‘lardi. Ayniqsa, Husayin:
—Ota, onam kelmadiku, hali tuzalmadimi?—deb so‘raganida dardi yanada kuchayadi Tun-kechalab qiynalsa ham ularga qarar, shafqatini, mexrini ayamas, kunduzlar qaynonasi, ya’ni xotinining onasinikiga qoldirib, ishiga ketardi. Bir kun u ham bolalarga qarayolmaydigan darajada xastalandi va u yana uylanish majburiyatida ekanini xis eta boshladi. Fotimaxonimga uylanish masalasi ham hal bo‘lgunga qadar bolalariga bir o‘gay
12


onakelishini tuzukroq o‘ylab ham ko‘rmagan ekan. Yoxud bolalari bilan ovora bo‘lish, ularning holiga achinib, yaxshi niyat bilan harakat qilyash bunday o‘y surishlardan chalg‘itgandir. Endi bu kun tartibidagi ko‘ndalang masala kun sayin ulkanlashar, barcha yo‘llar bolalarga o‘gay ona topish ma’nosida birlashardi. O’gay ona... Bu nomni bugungichalik haqikiy ma’noda tushunmagan edi. Boshga tushmaguncha bilmas deidilar. Peshonadagi yara bilan devordagi kovakning qanday farqi bor? Odilbek necha bor xotini o‘lib uylanganlarni eshitgan.Ammo o‘sha uylanganlarning o‘z bolalariga bugun anglaganidek, o‘gay ona olib keltshni tushunmagandi.Hozir o‘gay onani bir olov sifatida qabul qilardi:etimlarning ovqatini pishirish yoki isitish o‘rniga yoqib yuboradigan olov.Yohud u bir shamol-go‘daklarga orom berish o‘rniga a ularni junjiktirib, yuz- kuzlarini chang-to‘zon bilan to‘ldirguchi shamol...
Bolalar boshiga shunday ona kelishi ehtimoli bor. Bunday ehtimol katta. Butun ixtiyor ko‘ldan ketishi mumkin. Shu o‘y Odilbekni egovlardi. Ona hasratida yuraklari dog‘langan go‘daklarga qarashi bilan o‘zini ularga zulm farmonini imzolagan hakim o‘rnida ko‘rardi. Hamma o‘gay insonlar ham bolalarga zulm qilishdan zavq olmasa kerak deb o‘zini ovutishni istaydi. Mingtadan bitta bo‘lsa ham yaxshisi uchrab, bolalarning chehrasi ochilib qolar deya umid qiladi.Oxiri:”Nega bekorchi hayol,behuda o‘y suraman. Yaxshi o‘gay ona mening bolalarimni kutib turibdimi?» — deb yana g‘ussasi ortadi.
To‘yga bir hafta qoldi. Chigal o‘ylar qurshovida kun sayin Odilbekningumidiuzilib bordi. Uylanishni istaganiga pushaymon bo‘ldi. To‘yga tayyorgarlik ko‘rilmagan, so‘z bermagan bo‘lsaydi, shu ko‘yi bo‘ydoq o‘tishga rozi edi. Oh, qarshi tarafdan qaytish taklifi kelsaydi, to‘y zararini to‘lab, barcha aloqani to‘xtatgan bo‘lurdi. Aksiga olib, utarafdan bunday sado yo‘q edi.
Kunlar shunday o‘ lar bilan o‘tdi. Xotinining bir yil avval vafot etgani sababi bilan cholg‘uli-solg‘uli to‘y qilmoqchi emas. Faqat kelin kelgan oqshom do‘stlari bilan bir taom yeb, o‘tirish qilmoqchi — mavlud, masnaviy o‘qitmoqchi. Qiz tarafga ham bu taklif ma’qul bo‘ldi.
Bir kecha avval... Ertasiga kelin kelishi kerak.To‘g‘rirog‘i, balki ochiqrog‘ini aytish kerak bo‘lsa, bolalarning hayotida onasizlik davri tugab, o‘gay ona davri boshlanadi. Bu kecha to‘yib-to‘yib yaxshi ko‘rib qoladigan kechasidir. Bozordan keltirgan bir xaltachani uzatarkan.
— Nima olib keldingiz menga, ota? — degan bolalariga ichi zirqirab qaradi. Endi bunday narsalarni faqat o‘gay ona roziligi bilan keltirishini o‘ylab ko‘ngli buzildi. Go‘yo ayrilmoq uchun xayrlashayotganday ularning gul yuzlaridan hidlab-hidlab o‘pdi. Xaltachalarni ochdi. Pista, qandlar, o‘yinchoqlar... qandlarni yedirdi. O’yinchoqlarni berdi.
— Qani, bolalarim bular bilan o‘ynang, men namozimni o‘qiyin! —dedi. Namozdan so‘ng suv isitdi, yuvintirdi, sochlarini taradi, ust-boshini kiydirdi. Kechgacha ularni o‘ynatdi, Uyqulari kelishi bilai uxlatdk. O’zi ham yonlariga auzaldi. Yetimlarini hidlab-hidlab ko‘zlarini yumdi. Uxladi... Tun yarmida dahshat ichra uyg‘ondn. Qaradi. Bolalari pish- pish uxlashmoqda. Ko‘rgani tush ekaniga shukr etdi.
Tushida Husayin ochqoganmish, o‘gay onasidan ovqat so‘raganmish, u esa:
— Hozir ovqatlanadigan vaqt emas!.. — dermish va ovqat bermaganmish. Birozdan keyin bolatakror so‘rasa:
— Zaqqum ye.Hammamiz ochmiz. Kutsang, o‘lasanmi?! —deb ozor berarmish. Bu so‘z Husayindan ziyod Odilbekka yomon ta’sir qilib:
— Xonim, bolaku bu, biroz ovqat bersangiz bo‘lmaydimi desa:
— Uning tarbiyasi menga oid ekan, ishimni qiyinlashtirish ne hojat? Og‘ziga ikki urish o‘rniga ovqat tutish kerakmi? Bugun indamasang, ertaga boshimga chiqadi.Nimasi bola buning? Ko‘rmaysanmi, har narsaga aqli yetadi deb Husayinga shunday bir g‘azabli
13